when last seen wearing short straw coloured beard, a sailor.”36
The Cape Times van 23 Januarie 1901 het berig daar is vyf dae later nog in die omgewing van Kalkbaai na die twee gesoek. Fraser is weer gevang, waarna hy na die berugte kamp by Bellary in Indië gestuur is. Daar sou hy nogmaals probeer ontsnap.37 Daar kon nie vasgestel word wat van Stern geword het nie.
Die Mongolian het tydens die Eerste Wêreldoorlog ’n seegraf vir 35 van sy bemanningslede geword toe dit in 1918 op ’n vaart na Southampton deur twee torpedo’s van ’n Duitse duikboot gekelder is.38 Verskeie ander Britse skepe wat gedurende die Anglo-Boereoorlog as gevangenis- en transportskepe vir Boerekrygsgevangenes diens gedoen het, sou ook in die Eerste Wêreldoorlog na die bodem gestuur word.
Ontsnappingspoging vanaf die SS Kildonan Castle
Die Boerekrygsgevangenes wat op die skepe aangehou is, moes met die spanning saamleef dat hulle te eniger tyd na ’n oorsese kamp gestuur kon word. Dié moontlikheid was sekerlik in die agterkop van vyf jong Afrikaners op die SS Kildonan Castle toe hulle besluit het om na vryheid te swem.
Maandagaand 21 Januarie 1901 was ’n besonder donker nag waar die Kildonan Castle in Simonsbaai voor anker gelê het. Die vyf was moontlik bewus daarvan dat die skip se soekligte nie gewerk het nie, maar hulle het nie geweet dat ’n kragtige lig met skerp weerkaatsers wat die onmiddellike omgewing helder kon verlig op die agterstewe van die skip aangebring is nie.39
Die vyf moes geruime tyd vir die ontsnapping voorberei het. Hulle het ’n tou uit afvalmateriaal gemaak en reddingsgordels ingesmokkel van die Mongolian wat ook in Simonsbaai geanker was. Twee lede van die groep, Hendrik van Heerden (30) en Gert Bloem (21), was van Pretoria, terwyl Andries Kotze (26) van Heidelberg afkomstig was, Jacobus le Roux (23) van Johannesburg en Willem Inch (23) van Bloemfontein.40
Dit was laataand toe hulle gereed maak om deur ’n patryspoort na die water te sak. Almal het van hul klere ontslae geraak en het reeds die reddingsgordels om hulle gehad toe Willem Hanekom van die gewerskaf wakker word. Hanekom en sy 17-jarige seun, Dawid, was aartsverklikkers.41 Die twee Hanekoms dreig om die wagte te gaan roep as die waaghalse voortgaan met hul plan. Die jong mans moes hul poging noodgedwonge laat vaar.
Die Hanekoms het die saak egter nie daar gelaat nie en die volgende oggend aan die Britse offisier aan diens vertel wat die vorige nag gebeur het. Klaarblyklik kon die Hanekoms nie al vyf mans uitken nie, want slegs Bloem, Inch en Kotze is onmiddellik gearresteer en weggeneem. Die krygsgevangenes is later die oggend deurgesoek en Van Heerden is gearresteer toe hy met ’n reddingsgordel in sy besit betrap is. Le Roux het hom die aand vrywillig gaan oorgee, vermoedelik om te keer dat ander gevangenes gestraf word. Al vyf verdagtes is die volgende dag na die Mongolian oorgeplaas. Hulle is kort daarna na St. Helena weggevoer.42
Daar is die oggend so vinnig op die vyf toegeslaan dat hulle waarskynlik nie ’n kans gehad het om hul medegevangenes van die Hanekoms se dreigement te vertel nie. In ’n Britse verslag wat die volgende dag oor die ontsnapping geskryf is, word genoem dat die ander krygsgevangenes nie weet die Hanekoms het inligting oorgedra nie.43 Die krygsgevangenes sou egter wel agterdogtig begin word het oor die vyf se skielike oorplasing na die Mongolian en as die waarheid op die lappe sou kom, was die Hanekoms in gevaar. Dit word bevestig deur ’n aanbevelingsnota wat ’n Britse offisier aan die bevelvoerder oor die krygsgevangenes in die Kasteel in Kaapstad gerig het: “It would be advisable to remove the two Hanekoms as early as possible.”44
Uiteindelik het die Hanekoms se optrede hulle egter niks gebaat nie. Hulle is ook oorsee gestuur en wel na die krygsgevangekamp by Diyatalawa in Ceylon.45
Die SS Catalonia en die SS Roslin Castle
In sy boek Twice Captured: A Record of Adventure during the Boer War wat in 1900 verskyn het, skryf die graaf van Rosslyn drie Boerekrygsgevangenes het in Simonsbaai vanaf die SS Catalonia probeer ontsnap. Ander bronne maak nie melding daarvan nie. Rosslyn het Suid-Afrika vroeg in 1900 as korrespondent van die Britse koerante Daily Mail en Sphere besoek. Rosslyn vertel drie burgers het met reddingsgordels van die Catalonia probeer ontsnap: “One of the three men was picked up twenty-four hours later on shore, another was caught by the patrol-boat hanging on to a buoy, and the third is believed to have fallen a victim to sharks, which abound in these waters.”46
Die Catalonia, een van die oudste skepe van die Cunard-skeepsredery, het einde November 1899 in Kaapstad aangekom en daarna ononderbroke tydens die oorlog as aanhouding-en-transportskip vir krygsgevangenes diens gedoen.47 Die Catalonia se naam is in die annale verewig danksy ’n skouspelagtige ontsnapping deur vyf Boerekrygsgevangenes in die hawe van Colombo in Desember 1900. Dié ontsnapping deur die sogenaamde vyf swemmers het wêreldwyd belangstelling ontlok. Op pad na Ceylon was daar ook ’n mislukte poging van burgers om die skip te kaap, maar later meer hieroor.48
Die transportskip SS Roslin Castle is deur die Britse matrose die “Rolling Castle” gedoop weens die skip se onophoudelike gerol, wat ’n vaart baie onaangenaam gemaak het. In Maart 1901 het die Roslin Castle heen en weer tussen Durban en Kaapstad gevaar met ’n vrag krygsgevangenes terwyl die skip onder kwarantyn was. Dit was ’n konstante gevaar dat aansteeklike siektes soos builepes en masels kon uitbreek op die skepe waar ’n groot aantal mense in ’n klein ruimte geplaas is.49
Aan die einde van daardie maand het die Roslin Castle in Tafelbaai geanker gelê. Die krygsgevangene Jacobus Blignaut skryf in sy reisjoernaal oor drie medekrygsgevangenes wat van die skip probeer wegkom het, maar sonder om hul name te noem: “In die aand tussen omtrent 7 en 8 uur het drie van ons burgers oorboord gespring, maar die water was onstuimig en baie koud sodat hulle nie kon uithou om weg te swem nie en hulle moes toe weer om hulp roep. Toe gewaar die wagte hulle en hulle is dadelik opgetrek. Alles was toe in rep en roer.”50
Die ontsnappingspoging word bevestig deur Pieter Kolver van Fauresmith wat in sy herinneringe meld hy en vyf ander burgers was betrokke by die ontsnappingspoging, maar ook sonder om die ander se name te noem. Volgens hom het hulle ’n matroos omgekoop om ses reddingsboeie te steel. Dié het dit weggesteek en die groep het afgespreek om op ’n bepaalde aand na die land te swem. Hoewel dit op die betrokke aand besonder onstuimig was, wou hulle die ontsnapping nie uitstel nie. “Die golwe slaan hoog teen die boeg, maar ons (kon) nie langer wag nie. Die eerste wat afsak na die water moes voor om die skip swem en aan die ankerketting vashou en daar wag op die ander.”51
Drie burgers was reeds in die water toe Kolver aan die beurt kom. Hy was nog besig om oor die skip se reling te klim toe een van die drie waarskynlik paniekerig geraak het in die onstuimige see. Die wagte het hom gehoor en alarm gemaak. Al drie is daarna deur die matrose na die skip opgetrek.
Kolver en die ander twee op die dek het ongemerk weggeglip. Hy sê hy het die drie wat betrap is bitter jammer gekry, want hulle is opgesluit gehou totdat hulle Indië uiteindelik bereik het.52
Die SS Bavarian53 en SS Hawarden Castle54
Aan die begin van Maart 1902 lê die SS Bavarian buite die Durbanse hawe met meer as 1 000 krygsgevangenes aan boord. Op die oorvol skip moes die goedereruim ook vir slaapplek aangewend word. Onder die gevangenes is daar kinders so jonk as agt jaar en ook bejaardes van in die 70.
Ds. A.P. Burger vertel in sy herinneringe een van die gevangenes, ene Leipoldt, het oorboord gespring en begin swem na ’n Duitse oorlogskip wat in die baai gelê het.55 Die see was te onstuimig vir hom, met die gevolg dat hy na die Bavarian moes terugkeer. Die Britte het hom opgetrek en ’n week lank in ’n sel opgesluit.
Volgens Burger is al die gevangenes gestraf: “Ons moes toe almal daarvoor boet en al die gevangenes is na die donker bedompige hol onderin die skip gedrywe. Daar was dit so warm dat die sweet ons weldra afgetap het, maar niemand is vergun om na die dek te gaan nie.” Leipoldt is daarna saam met die ander gevangenes na Indië
