antwoord gegee het oor waarom hy laatnag op straat rondloop. Hy het besluit om eers weswaarts die skiereiland in te beweeg.
Vier dae lank sukkel Bothma om meestal te voet die binneland in te beweeg. Van Noordhoek het hy na Stellenbosch geloop, waar hy die eerste keer gerus het. Die volgende dag is hy na Montagu en van daar na Touwsrivier. In ’n latere onderhoud was hy ontwykend oor moontlike hulp wat hy ontvang het omdat hy die identiteit van sy helpers wou beskerm. Hy gee nietemin dié beskrywing van wat daarna gebeur het:
Op die stasie [Touwsrivier] het ek ’n Engelse sersant, by name McCullum, ontmoet wat deel was van ’n groep van sowat 90 soldate. Ek het myself aan hom voorgestel as ene Young, wat vir die imperiale regering perde wou koop. As hy my na ’n bewys gevra het, sou ek hom, benewens ’n sakboekie, ’n deeglike dokument getoon het wat alte duidelike tekens dra dat dit in die besit van ’n perdeverkoper was.
Hy het my egter niks gevra nie, maar my inteendeel ’n telegram gewys wat die aanhouding gelas van iemand wat van die Manila af ontsnap het. Dit is ’n wonder dat hy my nie herken het nie, aangesien my voorkoms tog lank voor my ontsnapping beskryf en geboekstaaf is, en aan die wonde aan my pols sou ek maklik uitgeken kon word …
Die nag het ek deurgebring onder die gasvrye dak van die Engelse onderoffisier en het ek in sy bed geslaap … !
Ek het daar ’n paar briewe On H.M. Service geskryf, onder meer een aan myself en onderteken deur ene meneer Smal, wat gaan oor perdekopery. Dié briewe het ek in my baadjiesak gehou.
Die volgende dag het ek op die trein geklim en na Victoria West Road gegaan. ’n Groot aantal militêre personeel, merendeels offisiere en artillerie, is op dieselfde trein vervoer.
Op Matjiesfonteinstasie het ek die eer om in dieselfde saal as lord Roberts my maaltyd te nuttig.18
Spesiale ondersoekspanne en speurders het alles in hul vermoë gedoen om Hultin en Bothma vas te trek. In ’n omsendbrief word ’n beskrywing van Bothma gegee wat iets van sy kenmerkende gewoontes vertel: “Dark brown eyes, always wore red tie and top boots, appearance of a man who had been much on horseback with a curious habit of whipping his leg with a riding whip.”19
In Engelstalige koerante verskyn daar kort ná die ontsnappings berigte dat die twee krygsgevangenes wat van die Manila ontsnap het, verdrink het nog voordat hulle die land kon bereik.20 Die jingoïstiese Engelse pers wou aanvanklik seker nie daaraan sluk dat Boerekrygsgevangenes uit Britse aanhouding kon ontsnap nie.
Nadat hy die Vrystaat bereik het, is Bothma aanvanklik met wantroue bejeën, totdat hy in Bloemfontein aangekom het waar sy identiteit bevestig kon word. Daarna het hy weer by ’n kommando aangesluit, maar siek geword. Hy het in Heidelberg in Transvaal gaan aansterk, maar daar is hy tydens die Britse besetting van die dorp weer gevange geneem. Hy is op 19 Junie 1900 na die Groenpunt-kamp by Kaapstad geneem en later op die skip City of Vienna na Ceylon gestuur.21
Bothma se gees was egter nog lank geknak nie. In Desember 1900 sou hy en twee ander krygsgevangenes weer uiterste waagmoed aan die dag lê en die bykans onmoontlike probeer vermag deur uit die Diyatalawa-kamp in Ceylon te ontsnap.22 Ná die oorlog was hy voorts deel van ’n groepie weerbarstige burgers wat in Ceylon geweier het om die eed van getrouheid teenoor die Britse Kroon af te lê. Hulle is gevolglik nie toegelaat om na Suid-Afrika terug te keer nie en is in die Welikada-tronk naby Colombo aangehou. Daar het die groepie burgers in die selle oproerig geraak en soldate is ingeroep om die opstand te onderdruk. Die burgers, met Bothma aan die spits, het hulle só verset dat die soldate die stryd uiteindelik gewonne moes gee en die selle verlaat het.
Lt. Willie Hefer, wat saam met Bothma opgesluit was, het oor hom geskryf: “Hierdie Afrikaner se onverskrokke gees het vir absoluut niks gestuit nie. Hierby het sy liggaam mooi aangesluit. Oor die ses voet lank, het hy ’n liggaamskrag besit wat hom feitlik onoorwinlik gemaak het.”23
Ons keer later terug na Bothma se merkwaardige verhaal.24
Ontsnappings vanaf die SS Mongolian
Teen Maart 1900 het die aantal Britse transportskepe in Simonsbaai met krygsgevangenes aan boord toegeneem, asook die aantal oorlogskepe wat hulle bewaak het. Verskeie ooggetuies vertel van die indrukwekkende gesig wat al die skepe se elektriese ligte en olielanterns in die nag uitgemaak het. Een krygsgevangene skryf in sy dagboek: “Dit was byna te mooi om op die dek te gaan slaap. Tallose ligte vonkel vanaf die skepe en van Simonstad af.”25
Die werklikheid van die lewe in aanhouding op ’n skip was egter ’n ander saak en die krygsgevangenes het dit baie swaar gehad. Sekere burgers moes maande op die skepe deurbring voordat hulle na die land oorgeplaas of na oorsese kampe gestuur is. Boonop het epidemies, waaraan ’n aantal krygsgevangenes gesterf het, periodiek op die skepe uitgebreek.26
Einde Maart 1900 is ’n groep krygsgevangenes na die transportskip SS Mongolian by Simonstad oorgeplaas. Leendert Ruijssenaers beskryf die omstandighede op die skip as “een ware hel”.27 Volgens hom was dit “een pest hol” en ’n plek wat “te sleg was vir galeiboewe, weens die stank en onsindelikheid wat enige van die troepeskepe waarin ons al gebly het in die skadu stel”.28
Die Britse offisiere het die onaangenaamheid vererger met hul meerderwaardige behandeling van die krygsgevangenes.
Die Mongolian sou vir die duur van die oorlog ’n transport-en-gevangenisskip van Boerekrygsgevangenes bly en verskeie ontsnappingspogings het daarvan af plaasgevind. Dit het gereeld vaarte tussen Kaapstad, Durban en Colombo onderneem. Later het die Mongolian ook in die Durbanse hawe as aanhoudingskip gedien. Ruijssenaers noem die omstandighede was so onuithoudbaar dat ’n groepie krygsgevangenes besluit het om die skip te verlaat, kom wat wil. “Vir dié doel het ons ’n sekere hoeveelheid petroleum uit die lampe gevat en ons sou die hele kasarm aan die brand gesteek het as ’n paar Boere wat van [P.A.] Cronjé29 af gekom het die saak nie onder die Engelse se aandag gebring het nie.”30
In Oktober 1900 sou die Ierse vrywilliger Frank Mcglade van die Mongolian ontsnap, maar tot vandag is dit onduidelik of hy suksesvol was al dan nie. Mcglade, oorspronklik van Belfast in Ierland, het by die Pretoriase kommando aangesluit, maar hy is op 4 Desember 1899 by Ladysmith deur die Britte gevange geneem. Op 14 Oktober het die 28-jarige Mcglade spoorloos vanaf die Mongolian verdwyn terwyl die skip buite die Durbanse hawe geanker was.31
Wat daarna van Mcglade geword het, is in onsekerheid gehul. In ’n telegram wat die stafoffisier van krygsgevangenes in Durban aan die bevelvoerder van die eenheid in Kaapstad gestuur het, is beweer Mcglade het waarskynlik verdrink.32 Sy lyk is egter nie gevind nie. Dit was nie die eerste of die laaste keer dat so ’n verduideliking aangebied is om aanspreeklikheid vir ’n ontsnapping te probeer ontduik nie.33 Nietemin is opdrag gegee dat die Mongolian, wat toe reeds weer Kaapstad toe vertrek het, by sy aankoms behoorlik deurgesoek moes word.34
Mcglade se naam verskyn nie op enige ongevallelyste van die oorlog nie en die dokumente in die argiewe verswyg verdere inligting oor die geval. Die stilswye kan ook daarop dui dat hy weggekom het.
Die burger Fred van Biljon maak op 6 September 1900 ’n inskrywing in sy dagboek oor ’n ontsnappingspoging vanaf die Mongolian toe dit met Boerekrygsgevangenes by die hawe in Colombo in Sri Lanka aankom. Weer was ’n Ier ter sprake, wat glo die laaste nag wat die krygsgevangenes op die skip deurgebring het in die water gespring het. Hy is egter weer gevange geneem.35
By ’n ander geleentheid ontsnap twee krygsgevangenes op 18 Januarie 1901 terwyl die Mongolian in Simonsbaai lê deur ook na die land te swem. Die twee mans is James Sidney Fraser en John Stern. In ’n Britse omsendbrief wat vir verspreiding in die binneland uitgereik is, word hulle soos volg beskryf: “James Fraser an American, 5 ft. 8 inches, thick set, clean shaven, dark eyes and hair slightly grey, very
