die opening van die tonnel geplaas om dit te verbloem. Baron Fägerskjöld was juis toe in die tonnel besig om, in Janek se woorde, “soos ’n perd met die kroketdoos te sweet”. Gelukkig het Janek daarin geslaag om Fägerskjöld en sy maat betyds met die sinjaallyn te waarsku om stil te lê totdat Proctor die tent verlaat het.15
Daar is beplan dat ’n groep van sowat 150 uitgesoekte krygsgevangenes aan die ontsnapping sou deelneem. Die meerderheid van hulle sou eers op die dag van die ontsnapping daarvan in kennis gestel word. ’n Omvattende Britse verslag wat kort ná die ontsnappingspoging opgestel is, toon hoe haarfyn alles beplan is. Dit lui onder meer:
•Daar was ’n organisasienetwerk wat deurentyd in noue verbinding met pro-Boere buite die kamp was;
•Vervalste papiergeld en dokumente is in die kamp vervaardig sodat die ontsnaptes dit daarbuite kon gebruik;
•’n Kleremaker van Schiel buite die kamp het kakieklere gemaak wat soos sekere Britse regimente se uniforms gelyk het;
•’n Gehuurde Franse skip het iewers gereed gelê om die ontsnaptes op te pik en na Delagoabaai in Mosambiek te neem. Van daar sou hulle na Transvaal kon reis en weer by die Boeremagte aansluit.16
Die Britse ondersoek toon ook ’n sersant was die krygsgevangenes moontlik behulpsaam. Dit was dalk ’n plaaslike inwoner wat die Boere simpatiekgesind was, of miskien was hy gewoon omkoopbaar. Die argivale stukke werp in elk geval nie meer lig op die ondersoek na dié bewering nie.17
Nadat dit begin Maart aan die lig gekom het dat ’n groot groep krygsgevangenes binnekort na die nuwe Bellevue-kamp oorgeplaas sou word, is besluit om die ontsnappingsdatum van Vrydag 23 Maart 1900 tot Saterdag 10 Maart te vervroeg. Saterdae was markdag in Simonstad, wat beteken het die dorpie was besiger as op weeksdae en dit sou vir die ontsnaptes makliker wees om tussen die mense te verdwyn.
In sy dagboek noem Hugo van Niekerk die tonnel moes ter elfder ure groter gemaak word omdat Schiel te “dik” was om daardeur te ontsnap.18 Die tonnelgrawers het behoorlik oorgeborrel van geesdrif vir die groot dag. Dit het ’n soort opgewonde voortvarendheid onder hulle laat ontstaan. Vermakerige slagspreuke is gemaak wat hulle vir die bewaarders wou agterlaat. Die voortydige bravade het Ruijssenaers laat opmerk: “Hier hebben we de huid verkocht vóór den beer meester te zijn …”19
Vrydagaand 9 Maart 1900 doen een van die grawers die laaste afrondingswerk aan die einde van die tonnel. Die opening sou eers die volgende oggend gemaak word. Bo hom hoor hy voetstappe en soldate wat praat en al hoe nader beweeg na waar die opening van die tonnel sal wees. Tot sy ontsteltenis moet hy uit hul gesprek aflei die Britse wagte is bewus van die tonnel. Hy hoor die soldate sê hulle gaan elkeen van die ontsnappers wat by die tonnel uitkom stilletjies met bajonette doodsteek as ’n les vir al die ander krygsgevangenes.
Volgens Janek het hulle dié dreigement ernstig opgeneem. Daar kon nie vasgestel word of dit blote bangmaakpraatjies was nie, maar Britse onderoffisiere het wel aan die krygsgevangenes genoem die drastiese optrede moes as toekomstige afskrikmiddel dien.20
Die tonnelgrawers is oorval deur ’n gevoel van magtelose teleurstelling. Al hul harde werk was puur verniet. Hulle het ook geweet dit kon net verraad gewees het wat die Britte na die tonnel gelei het. Hulle het besluit om nie meer die volgende dag te probeer ontsnap nie en in spanning gewag om te sien wat gebeur. Die Saterdag het die Britse kampowerheid egter niks gedoen nie.
Die Sondag het ’n sterk afdeling soldate en offisiere die kamp met mening binnegekom en die krygsgevangenes aangesê om al die tente af te slaan en die houtvloere op te lig. Toe van hulle weier, het die soldate dit met geweld bo-op hulle afgebreek. Die soldate het die opening van die tonnel in die offisierstent maklik gevind.
Die Maandagoggend is die Britse soldate luidkeels deur die krygsgevangenes uitgejou toe hulle baron Fägerskjöld uit die kamp verwyder het. Toe die Britte egter ook ’n redelik onbelangrike krygsgevangene verwyder, het die burgers geweet dit word gedoen om hom te beskerm. Almal het toe besef die 19-jarige Anthony Stouther Devenish van Hoopstad in die Vrystaat was die verraaier.21
Tydens Devenish se verwydering het die krygsgevangenes oproerig begin raak. Janek skryf die groep Boere wat om wraak geskree het, was ’n tyd lank buite hulself van woede: “Dit het ’n oomblik gelyk of die Boere hulle op die wagte wou werp en korte mette met die verraaier maak, maar toe by sy vertrek moeilikheid ontstaan, is al die kanonne van die fort op ons gerig en gelukkig het die manne betyds hul verstand ten opsigte van die gevangene gebruik. Sou die Boere die ellendeling in die hande gekry het, sou hy stellig ewe kort as onaangename oomblikke beleef het.”22
Sommige van die burgers wou hul ongelukkigheid steeds op ’n tasbare manier te kenne gee. In sy haas om weg te kom, het Devenish sy gepakte tasse agtergelaat. Dit is oopgebreek en toe inkriminerende dokumente daarin gevind word, het die oproeriges dit onder luide gejuig aan die brand gesteek.
Kort daarna kom dit aan die lig dat ’n tweede verraaier die Britte ook van inligting voorsien het. Hy was ’n Transvaler, adj. James Muller van Johannesburg. Anders as Devenish, wat op parool vrygelaat is, is Muller om onbekende redes na St. Helena gestuur. Sy naam kom later voor op die Britse verslag met die naamlyste van Boerekrygsgevangenes op St. Helena wat hulle bereid verklaar het om na Suid-Afrika terug te keer en aan die Britse kant te veg. Daar sou Muller een van die grootste verraaiers word.23
Ná die ontdekking van die tonnel moes die krygsgevangenes hul tente gereeld afslaan en die ronde houtvloere, wat uit vier kwart-segmente bestaan het, oplig. Die soldate het die grond waarop die houtvloere gestaan het dan met lang skerppunt-ysterstawe ondersoek.24 Dit sou al hoe moeiliker word om met ’n tonnel uit aanhouding te ontsnap.
’n Tonnel en ’n gemakshuisie
’n Tweede tonnelontsnapping uit South Camp wat goed opgeteken is, is een waarby ’n groep van 12 jong Afrikaners – onder wie die onstuitbare Kepler de Meillon – betrokke was. Hulle besluit op 1 April 1900 om ’n tonnel vanuit ’n alleenstaande buitetoilet te grawe. ’n Medegevangene het De Meillon later as “die siel van dié tonnel” beskryf en hy is bygestaan deur kol. Schiel se adjudant, Willie van den Berg.25 Van den Berg was blykbaar van dieselfde stoffasie as De Meillon en het nie sommer vir gevaar teruggedeins nie.
Die krygsgevangenes het deur die nag vrye toegang tot die toilette gehad en dit is nie altyd so sorgvuldig deur die Britte geïnspekteer soos die tente nie. Anders as met die tente se vloere wat ná die ontdekking van die “Lang Slang” vir inspeksie opgelig is, is die kleinhuisies s’n laat staan.26
Dieselfde aand begin hulle vanuit die gemakshuisie te grawe op die plek waar ’n toiletemmer gestaan het. Toe dit lig word, het hulle die gat met ’n plank toegemaak, grond daaroor gestrooi en die emmer weer op sy ou plek teruggesit. Die enigste gereedskap tot hul beskikking was tafelmesse en blikborde. Nadat die vorige tonnel ontdek is, het die Britte enige moontlike hulpmiddels uit die kamp verwyder.
Die krygsgevangene J. Teengs het hierdie skets van South Camp in sy dagboek gemaak en die plekke aangedui waar twee tonnels gegrawe is, asook die plek waar 30 krygsgevangenes later deur die veiligheidsheining ontsnap het.
’n Uitdaging wat die tonnelgrawers te bowe moes kom, was dat die grond uit die gat witterig was, terwyl die sand wat die kleinhuisie se vloer bedek het rooi was. Die grond moes toe in kouse en sakdoeke weggedra en tussen die tente gestrooi word. Die grawers het langs die veiligheidsdraad ’n hol ysterpyp as ’n luggat laat uitsteek. Hulle het by geleentheid daar gaan sit en gemaak asof hulle gesels terwyl een op sy sy gelê en deur die pyp met die grawers gekommunikeer het.
Willie van den Berg
