plank en die emmer terwyl ons binne-in die tonnel besig was. Lug en lig was daar nie, en die hitte byna ondraaglik; maar wat sal ’n mens nie alles verduur om sy vryheid te bekom nie!”27
’n Ander burger wat betrokke was, vertel meer as een grawer was gelyktydig doenig in die tonnel: “Die grawers, met hul kaal bolywe, het later so ses voet van mekaar af gehurk, met gesigte vorentoe (na die oostekant).”28 Die grond is tussen hul gehurkte bene na agter gegooi om verwyder te word.
Ook dié tonnel het eenkeer aan die voorpunt toegeval op die plek waar Van den Berg besig was om te grawe. Die ineenstorting het amper sy lewe geëis. In sy herinneringe vertel die krygsgevangene Gert Jooste wat daarna gebeur het en wat Van den Berg se reaksie was:
Ná drie minute het hulle hom [Van den Berg] los gegrawe, en hy was vir ’n wonder nog by sy bewussyn. ‘Dis nie sodanig die drie minute se asem ophou nie, maar die gewig van die grond en die angs wat jou gô uitpers,’ het Willie gesê. ‘Ek neem gereeld my liggaamsoefeninge en ook asemhaaloefeninge, anders was ek nou seker oorlede Willie.’ Die middag in die see en op die sand het hom weer reggeruk en die volgende môre, toe die môreskofploeg sak, was hy weer daar.29
Die vierde dag kry die grawers inligting dat hulle binne enkele dae na St. Helena weggevoer sou word. Hulle werk daardie aand met koorsagtige ywer om die tonnel klaar te kry sodat hulle die volgende oggend net ná die eerste aflees van die naamlys kon uitglip. Die wagte was bedags minder waaksaam as snags. Intussen het die voornemende ontsnappers wat Boerebaarde gehad het dit afgeskeer of net ’n bokbaardjie of netjiese snor oorgehou om hulle beter tussen die Kaapse burgerlikes te laat inpas.
Teen 07:00 die oggend was die tonnel klaar. ’n Klein opening, “nie groter as ’n muisgat nie”, is aan die eindpunt van die tonnel buite die kamp gemaak.30 Weens hul haas kon die tonnelgrawers die laaste grond nie tussen die tente gaan strooi nie. Die wit grond wat uitgehaal is, moes toe noodgedwonge oor die vloer van die gemakshuisie gestrooi word, met die gevolg dat die oppervlak heelwat hoër en van ’n ander kleur as die vorige dag was. Die spanning het hoog geloop voor die inspeksie wat die Britse offisiere oudergewoonte om 09:00 uitgevoer het.
Die offisiere het egter glad nie opgelet dat die sand wit of die vloer hoër was nie. Die ontsnappers se verligting was wel van korte duur. ’n Groot swart Airedale-terriër, die soldate se waghond, het toevallig verby die klein gat aan die eindpunt van die tonnel gestap, daaraan gesnuffel en daarin begin grawe. Toe die gat skielik onder hom oopval, het hy ingetuimel, maar weer uitgespring en blaffend laat spaander. Die hond se geblaf het die soldate se aandag getrek. Hulle was binne oomblikke rondom die tonnel se opening en die ontsnappingspoging was daarmee heen.31
Lewend op die strand begrawe
Al het dié twee tonnelontsnappingspogings misluk, was daar ander vindingryke pogings uit die kampe by Simonstad wat wel suksesvol was. Die Sweed Hjalmar Petterson Janek het hom nie laat afskrik deur die “Lang Slang”-tonnel wat op hom ineengestort en amper sy lewe gekos het nie, ook nie daardeur dat hulle nie in hul ontsnappingspoging geslaag het nie. Inteendeel, niks kon sy vryheidsdrang aan bande lê nie.
Janek was ’n kleurryke figuur – ’n selfversekerde avontuurlustige wat tydens sy krygsgevangenskap ’n merkwaardige geskiedenis van ontsnappingspogings opgebou het. Hy is vermoedelik in 1876 in Hälsingborg in Swede gebore. Voordat hy na Suid-Afrika gekom het, was hy ’n tyd lank ’n matroos en het hy verskeie wêrelddele besoek. In die 1890’s het hy in diens van die NZASM getree. Hy het in 1897 as vrywilliger saam met ’n Boerekommando aan ’n veldtog in Swaziland deelgeneem.
Aan die begin van die Anglo-Boereoorlog was Janek waarskynlik reeds goed in sy aangenome vaderland gevestig. As lid van die Skandinawiese korps is hy by Magersfontein gewond en gevange geneem.32 Die klein groepie Skandinawiërs wat by Magersfontein die amperse uitwissing van hul korps oorleef het en gevange geneem is, was ware vuurvreters. Die meerderheid van hulle het reeds voor die uitbreking van die oorlog in Transvaal gewoon en was verbonde aan die NZASM of het op die myne aan die Witwatersrand gewerk.33
South Camp was skaars 50 m van die see. Soggens en smiddags is die krygsgevangenes toegelaat om na die strand te gaan waar hulle in ’n sloep kon swem. Vlaggies in die water het aangedui hoe diep hulle kon ingaan. Op land het doringdraadversperrings die gebied afgebaken waar gewapende wagte ’n streng oog oor die krygsgevangenes gehou het, wat ontsnapping bykans onmoontlik gemaak het.34
Tydens so ’n swemgeleentheid op 17 Maart 1900 laat Janek hom op die strand deur ander gevangenes toegooi in ’n gat wat hulle vir die doel gegrawe het. Volgens Leendert Ruijssenaers het ’n groep van vyf of ses krygsgevangenes langs mekaar op die sand gaan sit om die gewerskaf in die gat te verberg. ’n Gemaakte stoeiery het daarna ontstaan waartydens Janek in die gat gedompel en vinnig met sand toegegooi is.35
Van waar hy onder die sand gelê het, kon Janek ná ’n ruk hoor hoe ’n soldaat ’n bevel op sy trompet blaas wat almal beveel om na die kamp terug te keer. In sy herinneringe beskryf Janek sy ervaring:
Ek had ’n handdoek om my kop en ’n hol waterplant as asembuis in die mond. Die sand was heeltemal droog wat gemaak het dat dit bly afloop het as gevolg van beweging van die borskas by asemhaling. Daarom het die kamerade meer sand op my gehoop as wat noodsaaklik was en dit het hewige pyn in die bors veroorsaak. Die toestand waarin ek ná anderhalf uur van sowel liggaamlike as geestelike transpirasie was, is makliker om te verbeeld as om te beskryf.36
Nadat hy hom uit die sand gewikkel het, moes hy nog deur die Britse kamp gaan wat teenaan die krygsgevangekamp was. Burgerlikes het die Britse offisiere dikwels besoek, wat sy teenwoordigheid in die kamp nie so ongewoon sou gemaak het nie. Hy kon egter nie sonder ’n pas by die hoofhek uit nie. Hy sou boonop twee keer deur die Britse kamp se draadheinings moes gaan. Hy het gesorg dat hy vir dié doel netjies aangetrek is.
Janek is terug na die strand waar die soldate geswem het en vind ’n plek waar struike hom buite sig van die soldate laat. Op ’n geleë tyd kruip hy deur die eerste draadheining aan die see se kant, waarna hy onopgemerk deur die kamp stap. Van sy maats het eenkant in die hoek van die krygsgevangekamp langs die soldate se kamp rondgestaan. Hulle het hom opgemerk toe hy in sy netjiese donkergrys pak met die gewilde strooihoed van die tyd op sy kop en sy handdoek oor sy skouer doodluiters verby hulle stap en hulle ongemerk toewink. Daarna het hy ook daarin geslaag om deur die draadheining aan die land se kant te glip. Janek het uitgekom op die pad wat na Simonstad lei.
Kort daarna het hy hom in Simonstad bevind. Op ’n sypaadjie moes hy verby ’n Britse offisier, kapt. James Perkins37, beweeg wat met ’n ander offisier gestaan en praat het. Janek was goed aan Perkins bekend omdat die kaptein die kamp gereeld besoek het. Gelukkig het Perkins hom nie herken nie en selfs opsygestaan sodat hy kon verbybeweeg. Janek noem hy het voor sy onsnapping ’n boordjie met stropdas en ander kleiner items met geleende geld gekoop om sy voorkoms te verbeter as hy sou uitkom. Sy ongewoon netjiese voorkoms was waarskynlik genoeg om Perkins te flous.
Om nie verdag voor te kom nie het hy by die spoorwegstasie ’n retoerkaartjie na Wynberg gekoop. Van Wynberg is hy met die sneltrein na Kaapstad. Daar het hy ’n Sweedse tandarts opgesoek met die hoop dat dié hom kon help.38 Dit was te gevaarlik om by die tandarts oor te bly, maar hy kon Janek darem van inligting voorsien oor ’n Sweedse skip, die Maria M, in die hawe. Nadat Janek die grootste deel van die nag in die strate van Kaapstad rondgeloop het, was sy voete vol blase van die skoene wat hy by ’n medegevangene gekry het. Uiteindelik het hy saam met ’n besope boemelaar op ’n bankie langs ’n houtskuur by die hawe aan die slaap geraak.
Die volgende oggend het Janek aan boord van die Maria M gegaan, maar die kaptein was te bang om hom te versteek. Die skip was volgens die kaptein te opsigtelik van die kaai af en mense het gedurig daarop kom besoek aflê. Twee Finse kapteins het hulle daarna oor hom ontferm en hom om die beurt op hul skepe versteek. Janek het 17 dae gewag vir die Franse skip die Caravellas
