is daarna verskerp.50
Ná die talle ontsnappingspogings is al die krygsgevangenes van South Camp na oorsese kampe weggevoer, terwyl die gematigde en afvallige burgers na die beter ingerigte Bellevue-kamp oorgeplaas is. Daarna word geen melding van enige ontsnappingspogings meer gemaak nie. Daar was ’n doelgerigte poging deur die Britse owerhede om van moeilikheidmakers ontslae te raak deur hulle na die oorsese kampe te stuur. Onder die burgers wat tot aan die einde van die oorlog in Simonstad aangehou is, was ’n groep wat hulle bereid verklaar het om aan Britse kant te veg.51
’n Skandbrief
In die argief in Pretoria het ’n brief bewaar gebly wat ’n tasbare bewys is van verraad wat meer as 114 jaar gelede tydens ’n ontsnappingspoging gepleeg is. Op 11 Julie 1900 rig die 18-jarige Christiaan Johannes van der Westhuizen52 ’n vertroulike brief aan ’n Britse kampoffisier waarin hy die bestaan van ’n ontsnappingstonnel by die Bellevue-kamp in Simonstad onthul.53 Die brief, gerig aan kapt. J.B. Proctor, in daardie stadium tweede in bevel oor die krygsgevangenes in Simonstad, veroorsaak dat nog ’n ontsnappingspoging gefnuik word.
Op ’n skaamtelose wyse stel Van der Westhuizen in die brief voor dat Britse soldate op ’n vasgestelde tyd op ’n waskamer toeslaan van waar ’n tonnel gegrawe word. Hy onderneem dat hy en al die voornemende ontsnappers teenwoordig sal wees. Hy vra ook om aanvanklik saam met die ander in hegtenis geneem te word om te voorkom dat enigiemand iets oor sy betrokkenheid vermoed.54
Die Bellevue-kamp was teen ’n skuinste geleë en het ’n mooi uitsig oor die baai gehad. ’n Groepie krygsgevangenes het die moeilike taak aangepak en ’n tonnel begin grawe vanuit die waskamer wat die naaste aan die uitgang na die swemplek op die strand was. Die grond in die Bellevue-kamp was egter nie so los soos dié in South Camp nie, wat sake vir die tonnelgrawers aansienlik bemoeilik het. H. de Graaf skryf in sy dagboek hoe ander tonnelgrawers op die terrein gesukkel het: “’n [K]lomp van ons (het) hard gegrawe aan tonnels, maar iedere keer moes dit gestaak word vanweë die groot klippe waarop ons afgekom het.”55 Op die tyd wat Van der Westhuizen voorgestel het, slaan die wagte toe met militêre presisie met al die samesweerders in die waskamer teenwoordig. Die operasie is onder die direkte beheer van kol. Wyllie, die bevelvoerder oor die krygsgevangenes, uitgevoer. Op sy bevel neem drie offisiere saam met die wagte posisie in op die wagplatform naaste aan die waskamer met die uitdruklike bevel om enigeen te skiet wat die vertrek sonder toestemming verlaat. Ekstra soldate word teen die heining ontplooi. Wyllie, asook kapt. Proctor, drie onderoffisiere en agt manskappe storm deur die hoofhek na die waskamer. Die verrassing is volkome. Hulle betrap nege mans in die waskamer.56
’n Paar dae later skryf Wyllie in sy verslag: “There was no tunneling going on at the moment, but a knife, and a piece of iron evidently used for digging was picked up.”57 Hy meld ook hy het in die noordoostelike hoek van die waskamer ’n vertikale skag met ’n diepte van sowat twee meter gevind. Van daar is ’n onvoltooide horisontale skag van sowat vyf meter in die rigting van die see gegrawe. ’n Plat bord is daar naby gevind wat klaarblyklik gebruik is om die opening van die gat te bedek.
Wyllie het dadelik opdrag gegee dat die gat opgevul moes word, terwyl die verdagtes na die tronk laat afmarsjeer is. By die hoofhek het ’n krygsgevangene sy misnoeë te kenne gegee deur ’n groot klip na die wagte te slinger wat hulle rakelings gemis en teen die hek vasgeslaan het. Wyllie kon nie vasstel wie die klip gegooi het nie.58
Van der Westhuizen se brief onthul nie die motivering vir sy verraad nie. As hy gehoop het om op parool vrygelaat te word of ’n ander vergunning te kry, was sy teleurstelling waarskynlik groot. Sy verraad het hom nie gehelp om verbanning na ’n oorsese kamp vry te spring nie, want hy is later met die Cambridge na Ceylon gestuur en in die Diyatalawa-kamp aangehou. Vir die res van sy lewe sou hy seker vir sy verraad gebrandmerk gewees het.
Dié terugslag sou die 20-jarige Leopold Bedenhamer, een van die tonnelgrawers wat in die waskamer betrap is, nie laat afsien van sy ontvlugtingsplanne nie. In Ceylon sou hy weer probeer ontsnap – maar daardie keer met noodlottige gevolge (meer daaroor in hoofstuk 13).
5
DIE GROOTSTE ONTSNAPPING
St. Helena? Nooit!
Só het die groep krygsgevangenes wat betrokke was by die onsuksesvolle tonnelgrawery uit die gemakshuisie in South Camp by Simonstad onderling onderneem. Hulle het ’n eed geneem dat hulle nie na St. Helena gestuur sou word nie en planne begin beraam om so gou moontlik weer te probeer ontsnap. Dit was telkens dieselfde vuurvreters wat geweier het om dit te laat vaar. Hierdie poging sou uiteindelik die grootste deur krygsgevangenes in die Anglo-Boereoorlog wees.
Hul plan het nie dieselfde sofistikasie as die tonnelgrawery geverg nie, maar dit was nogtans lewensgevaarlik. Reeds die dag nadat hul tonnel vanuit die gemakshuisie ontdek is, het die groep besluit om ’n gat deur die twee draadversperrings te maak waardeur ’n groot groep een vir een deur die dead space sou kruip. Die wagte se duidelike opdrag was om enigeen dood te skiet wat in die dead space betrap word. Dit was ’n laaste, desperate poging om weg te kom voordat baie van die krygsgevangenes na St. Helena gestuur sou word. Aansienlik meer krygsgevangenes sou hierdie keer by die poging betrek word, maar die meerderheid sou om veiligheidsredes eers kort voor die ontsnapping daaroor ingelig word.1
Die gevaarlike taak om die draadversperrings weerskante van die dead space te knip, is aan Willie van den Berg, adjudant van kol. Adolf Schiel, toevertrou. Hy sou dit die aand voor die ontsnapping doen. Meer as vier dekades later het Van den Berg vertel hoe hy die senutergende taak met ’n pieperige skêrtjie moes verrig, terwyl ’n burger die aandag van die naaste wag afgetrek het:
Met ’n gewone skêr het ek die ogiesdraad begin knip totdat daar ’n opening was waardeur ’n mens met gemak kon kruip … Toe ek klaar was met die opening, het ek weer versigtig oor die doodlyn geklim en na my tent gegaan om ’n seiltjie te haal. Ek het weer oor die draad geklim en die seiltjie vasgemaak aan die draad wat ek nie met die skêrtjie kon afsny nie, sodat my maats die plek kon sien. Daarop het ek versigtig op my maag deur die opening gekruip, sonder om aan die doringdraad bo te raak.
Die wag op diens was ongeveer vyftien treë van my af, maar gelukkig was hy so druk besig met lugkastele bou dat hy my nie gesien het nie. Ek was skaars dertig treë weg, of ek word bespeur deur dieselfde hond wat die vorige dag die tonnel ontdek het. Hy het aan die blaf gegaan, maar ek het doodstil gelê, en toe hy sien dat ek nie beweeg nie, het hy weggedrentel na die skildwag. Al kruipende het ek my uit die voete gemaak.2
’n Burger wat Van den Berg dopgehou het, reken dit was ’n groot wonder dat die naaste wagte hom nie raakgesien het nie, want die son was daardie agtermiddag nog nie agter die kruin van die berg by Simonstad nie en die knal van die styfgespande drade kon by elke knip duidelik gehoor word.3
Die kerngroep van die ontsnappers het hulle so goed moontlik voorberei vir wanneer hulle aan die buitekant van die kamp sou kom. Die voornemende ontsnappers het geld en klere by vriende en familie in die Kaapkolonie ontvang. Van den Berg is byvoorbeeld van ’n behoorlike snyerspak en £30 voorsien.
Met die wisseling van die wagte het die krygsgevangenes vroegaand op 6 April 1900 een vir een deur die twee gate in die omheiningsdrade gekruip. Op ander plekke is die nuwe wagte se aandag afgetrek deur krygsgevangenes wat met hulle ’n geselsie probeer aanknoop het. Eers het die ontsnappers versigtig te werk gegaan en so geruisloos moontlik deur die openinge beweeg en dan stilletjies verder gekruip, selfs nadat hulle by die buitenste draad uit was.
Dinge het egter te stadig gevorder vir diegene agter hulle wat ongeduldig en angstig begin raak het. Die drade het begin raas soos hulle daardeur beweeg het. Gert Jooste, wat die gebeure vanuit die kamp se kombuis dopgehou het, vertel die laaste groep het alle versigtigheid oorboord gegooi om betyds uit te kom: “Dit was senutergend
