in die hawe van Bombaai (tans Moembaai) aangekom met die eerste 512 Boerekrygsgevangenes wat na Indië gestuur is. Ten spyte van die drukkende hitte is die gevangenes nie onmiddellik aan land geneem nie. Terwyl hulle in die hawe lê, ontsnap George Grey, ’n 45-jarige Johannesburger.57 Volgens The Cape Times het Grey daarin geslaag om tussen die mensemassa in die stad te verdwyn, wat die Britse owerhede selfs laat vermoed het hy het die stad dalk geken.58
Dit is egter te betwyfel of Grey so maklik sou kon wegkom, want hy sou as Europeër duidelik uitgestaan het. Hoewel die ontsnapping deur amptelike Britse verslae bevestig word, is dit opvallend dat geeneen van die herinneringe van krygsgevangenes wat deur die Hawarden vervoer is van sy ontsnapping melding maak nie. Moontlik was hulle nie daarvan bewus nie. In sy herinneringe noem ds. Daniël Viljoen wel op 24 April 1901 daar is by die krygsgevangenes se aankoms by hul bestemming in Ahmednagar gehoor ’n krygsgevangene het ontsnap. Al noem Viljoen nie die gevangene se naam nie, verwys hy waarskynlik na Grey.59 Grey is egter weer gevange geneem, want hy word op die amptelike lyste as ’n krygsgevangene in die Ahmednagar-fort in Indië aangedui.
Die SS Sunda60 en die SS Lake Erie
’n Unieke ontsnapping het kort ná die einde van die oorlog vanaf die transport-en-passasierskip SS Sunda plaasgevind. Max Teinert was ’n eiesoortige republikeinsgesinde Oostenryker wat by die Boeremagte wou aansluit. Hy het hom aan die begin van 1901 op dieselfde vaart na Duits-Wes-Afrika bevind as die sogenaamde vyf swemmers (sien hoofstuk 9). Teinert het ná heelwat omswerwinge naby Brandvlei in die Kaapkolonie by ’n afdeling van genl. Manie Maritz se kommando aangesluit, maar is later gevange geneem. Hy is aan sabotasie skuldig bevind en tot sewe jaar harde arbeid gevonnis, wat hy in Bermuda moes uitdien. Ná die beëindiging van die oorlog is hy saam met ander Kaapse rebelle op die Sunda na Suid-Afrika teruggestuur om vir verdere beregting aan die Kaapse regering uitgelewer te word.
Die skip het tydens sy vaart die Kanariese Eilande aangedoen om steenkool op te neem.61 Die wagte is met die skip se aankoms verdubbel om te verhoed dat die rebelle, wat in ’n ander posisie as die gewone krygsgevangenes was, wegkom. Teinert het misluk met ’n vorige poging om van Bermuda te ontvlug, maar by die Kanariese Eilande slaag hy daarin om verby twee rye wagte te glip en ongesiens langs die skip tot in die water af te daal. Ná twee uur se geworstel deur die golwe het hy voet aan wal gesit. Op land moes Teinert oor ’n hoë wal klim en in die proses is hy amper noodlottig beseer.
Eers toe die skip oor die ewenaar was, het die wagte agtergekom hy is weg. Sy medegevangenes het elke keer met die aftel van die name daarin geslaag om vir hom in te staan. Teinert het ’n versteekte armband met genoeg goue ponde gehad om vir sy vaart na Engeland te betaal. Van daar het hy na Europa gereis. Ons keer later terug na die kleurvolle Teinert se ondervindinge tydens en ná die oorlog en sy tragiese einde.62
’n Oudkrygsgevangene, Gert Jooste, het vier dekades later in Die Brandwag geskryf van ’n ontsnappingspoging deur vyf burgers van die SS Erie terwyl dit in Tafelbaai gelê het, maar geen bevestiging hiervoor kon in ander bronne gevind word nie.63
Vals alarm op die SS Orient
Tussen die swaarkry op die skepe was daar darem ook soms ligte oomblikke. In Maart 1900 is die krygsgevangenes op die SS Orient in Simonsbaai toegelaat om op die dek te slaap. Die vars seelug was ’n welkome ontvlugting van die ondraaglike omstandighede in die bedompige en onhigiëniese ruimtes van die benededek waar al die krygsgevangenes gewoonlik saamgedrom moes slaap. Daar was ook ernstige kommer oor ’n moontlike epidemie, want in die vorige twee dae het sowat 150 van die krygsgevangenes skielik begin siek word.
Die aand van 7 Maart het ’n groot rumoer onder die wagte uitgebreek toe hulle alarm maak oor ’n moontlike ontsnapping. Die meeste krygsgevangenes het nie geweet wat aangaan nie, maar later het die wagte hulle vertel ’n verdagte boot is in die nabyheid van die Orient opgemerk. Die wagte op die skip is dadelik verdubbel, terwyl wagbote van die vloot om die skip begin patrolleer het.
Wanneer een van die wagbote verby ’n sekere punt van die Orient gevaar het, het die wag die gebruiklike “Boat ahoy!” geskree, waarop daar vanuit die wagboot met “Guard boat!” geantwoord is. Elke keer wanneer “Boat ahoy” geskree is, het een van die krygsgevangenes, Alwyn Rautenbach, hard gekoggel met “daar’s ’n haai!”64 Rautenbach moes sy streke staak toe ’n omgekrapte wag hom met ’n bajonet wou steek.
4
SIMONSTAD – SOUTH CAMP EN BELLEVUE-KAMP
Nadat die Britse owerhede ’n krygsgevangekamp by Simonstad aangelê het, is begin om van die gevangenes op die skepe daarheen te stuur. Die eerste kamp is op die vloot se sportterrein tussen die oostelike vloot-dokwerf en Seaforthstrand opgerig. Dit was teen Februarie 1900 gereed – vier maande ná die begin van die oorlog – en het as South Camp bekend gestaan.
’n Tweede, groter en meer permanente kamp is ’n rukkie later suid van Simonstad tussen Boulderstrand en Froggy Pond en tussen die hoofweg na Kaappunt en die see aangelê, waar die gholfbaan vandag is. Dit is Bellevue-kamp genoem, na die woning met die mooi uitsig wat vroeër daar gebou is.1
Die kampe by Simonstad was veronderstel om dit vir die krygsgevangenes moeilik te maak om te ontsnap. Al twee kampe is in die nag behoorlik deur elektriese ligte op strategiese plekke verlig. ’n Dubbele doringdraadversperring met ’n sogenaamde dooie gebied (dead space) daartussen het die grense om die kampe uitgemaak. Oral was waarskuwingsborde op dat enigeen wat die gebied binnegaan, doodgeskiet sal word. Gewapende soldate het op torings oor die kampe wag gehou terwyl ander te voet daaromheen gepatrolleer het. Indien nodig kon Maxim-masjiengewere vinnig ontplooi word. Grotendeels dieselfde soort veiligheidstrukture is by van die latere krygsgevangekampe elders opgerig.2
South Camp was betreklik klein, minder as 150 m by 200 m, wat die bewaking daarvan vergemaklik het. Aan die see se kant was dit nog moeiliker om te ontsnap. Lady Briggs, die vrou van ’n Britse vlootamptenaar, het die veiligheidsituasie by die twee Simonstadse kampe in die eerste helfte van 1900 soos volg beskryf: “Simon’s Bay is brilliantly illuminated during the whole night by many searchlights that are kept constantly turned on the transports employed as prison ships and on the camps of the prisoners of war. A picket-boat supplied by the flagship also patrols the harbour.”3
Kort ná hul aankoms by South Camp aan die begin van Februarie 1900 begin die krygsgevangenes egter reeds planne beraam om te ontsnap. Hulle het hulle duidelik nie deur die veiligheidsmaatreëls laat afskrik nie. Verskeie oorsese koerante berig byvoorbeeld oor ’n ontsnappingspoging wat kort ná die eerste krygsgevangenes se aankoms plaasgevind het. Die North Otago Times skryf: “Almost the first night on shore … has been signalised by a desperate attempt to escape on the part of five prisoners. In some mysterious way the men became possessed of firearms, and shot at a warder who was wounded. The alarm was given, and in the melee which ensued two of the five prisoners, in trying to escape, were wounded. The other three were recaptured.”4
Tussen Februarie en April 1900 was daar verskeie pogings om deur tonnels uit South Camp te ontsnap. Die besonderhede van sommige van dié pogings het verlore geraak, maar inligting oor twee het bewaar gebly.5
Hierin was die Boerekrygsgevangenes nie uniek nie, maar hulle het ’n tendens voortgesit wat ook in die twee latere wêreldoorloë gevolg sou word. In die Amerikaanse Burgeroorlog was daar in 1864 ’n legendariese ontsnapping deur ’n tonnel deur offisiere van die Noordelike State uit die Libby-gevangenis in Richmond. Die bekroonde rolprent The Great Escape (1963) gedenk weer die gewaagde ontsnapping deur ’n tonnel uit ’n Duitse krygsgevangekamp tydens die Tweede Wêreldoorlog.
Krygsgevangenes moet verskeie lewensgevaarlike hindernisse trotseer om ’n tonnel te grawe. Die opening van die tonnel begin gewoonlik met ’n vertikale skag. Daarna volg die horisontale gang wat, indien daar nie behoorlike ventilasie is nie, binne enkele meters gou onvoldoende
