sou ook met hopeloos onvoldoende gereedskap moes klaarkom.
Nie net is ’n gebrek aan voldoende suurstof ’n voortdurende uitdaging nie, maar daar is ook altyd die gevaar dat die tonnel kan intuimel en grawers laat versmoor. Enigeen met engtevrees sou ook sukkel om hulle in die nou tonnels te begewe. Gegewe die gebrek aan lig, lug en spasie was dit dus maar net ’n klein groepie wat gewoonlik vir die grawery kans gesien het. Die tonnelgrawery was nie net gevaarlik en veeleisend nie, maar daar was ook die uiterste spanning oor of hulle betrap sou word.
Dit het gou duidelik geword dat daar onder die eerste krygsgevangenes in Simonstad ’n groep was wat moeilik aan bande gelê sou word. Onder hulle was heelparty myners, veral Skandinawiërs wat voor die oorlog op die Witwatersrandse myne gewerk het. Die meesterbrein met die tonnelgrawery was die 29-jarige baron Axel Helge Fägerskjöld, ’n Sweedse ingenieur. Hy is as spoorwegingenieur in Swede opgelei en het etlike jare voor die oorlog in daardie hoedanigheid in diens van die NZASM in Pretoria getree. As lid van die Skandinawiese korps is hy by Magersfontein gewond en gevange geneem en ná sy herstel na Simonstad gestuur. Die tonnelgrawery het sy erns geword.6
Die offisier met die hoogste rang onder die eerste groep krygsgevangenes by Simonstad was ’n Duitser, kol. Adolf Friedrich Schiel, wat hom in 1878 in Transvaal gevestig het. Schiel het hom volledig met die Boeresaak vereenselwig en ook met ’n Afrikanervrou getrou. Hy het later ook Transvaalse burgerskap aangeneem en het verskeie staatsposte in onder meer die gevangenis en polisie beklee. Voor die oorlog was hy met die rang van luitenant-kolonel aan die Transvaalse polisie of Zuid-Afrikaansche Republiek Politie (ZARP) verbonde. Met die uitbreking van die oorlog word hy bevelvoerder van die Duitse vrywilligerskorps wat hy op die been gebring het. Hy is by Elandslaagte gewond en gevangene geneem.
Die twee tonnel-ontsnappingspogings uit South Camp het nie net Schiel se goedkeuring weggedra nie, hy het ook ywerig daaraan meegewerk.7 Dit blyk Schiel het al eenkeer vantevore op sy eie probeer ontsnap. Luidens ’n berig in The Cape Times was dit ’n taamlik ongure poging. Die South Camp se riool is snags met ’n nagwa weggery en Schiel is binne-in die tenk ontdek net voordat dit uit die kamp geneem is.8
The Cape Argus het berig die bestuurder van ’n nagwa is £200 aangebied om met die ontsnapping van krygsgevangenes te help, wat in daardie tyd ’n fortuin vir so ’n werker sou wees.9 Klaarblyklik was talle gerugte reeds in omloop dat krygsgevangenes groot bedrae omkoopgeld aangebied het. Die oudkrygsgevangene Gert Jooste het dié gerugte later jare die nek ingeslaan: “Die praatjie onder die Engelse dat ’n krygsgevangene ’n wag soveel as £200 aangebied het om hom te laat ontsnap, sal ongegrond gewees het – soveel geld het die krygsgevangenes darem nie gehad nie.”10
“Die Lang Slang”
Die berig en skets in die San Francisco Call van 26 Mei 1900 verwys vermoedelik na die sogenaamde Lang Slang-tonnelontsnapping.
Die mees ambisieuse plan om met ’n tonnel uit die South Camp te ontsnap, is feitlik direk ná die krygsgevangenes se aankoms bedink en aangevoor. Die tonnel sou uiteindelik sowat 26 m lank wees. Enkele dae nadat die eerste gevangenes op 3 Februarie 1900 in Simonstad aangekom het, het hulle die tonnel vanuit baron Fägerskjöld se tent begin grawe. Hulle sou bykans vyf weke lank onverpoos daaraan werk. Die plasing van die offisiere se tente was ideaal: Dit was teenaan die draadversperring en was dus die kortste afstand van die kampgrens na die struike wat buite die draadheining gegroei het.11
Die beplanning en uitvoering het geskied onder leiding van baron Fägerskjöld en ’n paar Skandinawiërs. Alles is streng geheim gehou en die meerderheid krygsgevangenes het niks daarvan geweet nie.
Die vertikale skag was sowat twee meter diep, waarna hulle ’n horisontale skag begin grawe het. Aan die begin het dit nie te moeilik gegaan nie. Die grond in die tonnel het aanvanklik bestaan uit donker, los sand, gemeng met skulpe. Om die dak van die tonnel te versterk, is dit boogvormig gemaak en met hout uitgevoer.12 Namate hulle gevorder het, het die grond harder geword, wat die grawery aansienlik moeiliker gemaak het. Al die werk moes in algehele stilte en donkerte uitgevoer word. Dit was uitmergelend. Leendert Ruijssenaers vertel een van die grawers het eenkeer heeltemal rou aan die bors en arms uit die tonnel gekom.13
Die los grond is verwyder in ’n plat, langwerpige kroketdoos waaraan ’n tou vasgemaak is sodat dit heen en weer getrek kon word. ’n Paar burgers het van ou klere sakke gemaak waaruit die grond oor die kamp versprei is sodat die vragte grond wat uitgehaal is nie agterdog moes wek nie. Die sakke is onder ’n jas vasgebind en het gaatjies gehad sodat dit geleidelik leeggemaak kon word nadat die draer ’n rukkie lank rondgestap het. Ook wanneer die krygsgevangenes toegelaat is om onder bewaking in die see te gaan swem, is die grond stilweg op die strand gestrooi.
Om te verseker dat die opening van die tonnel op die vasgestelde plek tussen die struike uitkom, is ’n dik staaldraad van ongeveer drie meter lank deur die dak van die tonnel na buite gesteek. Die staaldraad is van die binneste draadheining afgeknip sonder dat die wagte dit agtergekom het. ’n Lid van die groep sou dan buite die tent gaan staan om die plek te merk waar die draad uitkom, waarna hy vir die helpers in die tent sou fluit, wat op hul beurt met ’n vislyn na die grawers gesein het om die draad terug te trek. Op dié manier het die draad net enkele oomblikke lank onopgemerk bo die grond uitgesteek.
Die vertelling van een van die grawers, die 24-jarige Sweed Hjalmar Petterson Janek, gee ’n mens ’n goeie idee van presies hoe angswekkend en gevaarlik die tonnelgrawery was:
Dit is onbegryplik dat die Engelse nooit die lewendige verkeer van en na die tent opgemerk het nie …
Hoe verder ons in die tonnel gevorder het, hoe moeiliker het die arbeid geword. Toe die lug daarin spoedig sleg word, kon ons net ’n kort tydjie sonder onderbreking graaf en dit was heeltemal onmoontlik om lig te brand. Ons moes dus in volslae duisternis werk en dit het natuurlik die werk aansienlik bemoeilik. Die dak van die tonnel het verskeie kere op swak plekke ingestort en ons moes dit ondersteun met ons brandhout wat ons gespaar het deur heimlik ons kos by ander te kook. Daar die brandhout bestaan het uit opgebreekte sementvate, kon ons aan niks geskikter vir die doel dink nie …
Een van die instortings het amper ’n paar van ons die lewe gekos. Ons was benede in die verste end van die tonnel toe die dak agter ons neerstort. Die bloed het ons na die kop gevlieg, ons ore het toegeslaan en in die keel het ’n verstikkende gevoel gekom. Daarby het die aaklige besef van lewend begraaf te wees gekom sonder hoop op enige uitsig op redding. Die tonnel was so laag dat ’n mens daarin slegs op elmboë en knieë kon kruip, en so smal dat jy dikwels met skouers en heupe teen die wande gestoot het. Omdraai was daarom heeltemal onmoontlik. Hoe lank ons daar gelê het, kan nie presies bepaal word nie, maar toe ons deur die kamerade uitgehaal is, was ons albei meer dood as lewend; hulle het gelukkig die geraas gehoor en dadelik begin om die neergestorte sand weg te graaf …
Dit het verskeie dae geduur voor iemand van ons weer die moed had om in die onderwêreld af te daal, maar die mag van die gewoonte is groot en omdat ons onderneming meer as halfgereed was, wou ons nie tou opgooi nie. Met inagneming van die grootste versigtigheid het ons daarin geslaag om verdere ernstige instortings te vermy en nadat ons op ’n egte mol afgekom het en deur sy gange goeie toevoer van lug gekry het, kon ons lig brand en sowel vinniger as met minder risiko werk.
Na aanleiding daarvan het ons ’n groot fees gehou waarop die tonnel “die Lang Slang” gedoop is weens sy ietwat slingerende gang.14
Daar was ander spanningsvolle oomblikke toe die grawers amper betrap is. Op ’n dag was Janek alleen in die tent toe kaptein J.J.B. Proctor, in daardie stadium die Britse kampkommandant, daar aangekom het. Die enigste manier waarop Janek met die grawers kon kontak maak, was met die vislyn wat hy om sy skoen gedraai en soos ’n sinjaal gebruik het
