тотса да, халык тотмас,
Халык тотса да, хан тотмас;
Халык белән хан бозылышса,
Арадан үтәр юл булмас.
Янәдән әйтеп ни әйтим:
Ни бер җайман авыз карт икән дирләр, әй!
Ни белсә, шуны әйтә икән дирләр, әй!
Тәстә-тәстә бал бирче!
Сирпелдерми алып килче!
Бал бөйрәккә[135] төшкәндә,
Бал белән бөйрәк пешкәндә,
Күңрәнә биреп[136] әйтием:
Менмәгә бирсәң җәбә[137] бир —
Тибенгедән[138] тир чыкмас;
Чөймәгә бирсәң карчыга бир —
Канҗагаңны[139] буш итмәс;
Кимәгә бирсәң кара бир —
Эче тузмый тышы уңмас;
Сөймәгә бирсәң сылу бир —
Ак сарайга сөйкәнеп
Елый калса кем алмас?
Җикмәгә бирсәң атан[140] бир —
Арышы сынмый мыгаймас[141];
Саумага бирсәң кысрак[142] бир —
Кукрайга[143] тигән суыкка тими суалмас[144].
Ерау балны эчкәндә,
Бал йөрәккә төшкәндә,
Туктамышка янә әйтте:
– Иделдә булды илле хан,
Җаекта булды ялгыз хан,
Ире ханның уагы,
Уак[145] ханның иресе —
Карт бабаң да хан иде,
Алымы синнән аз иде,
Биреме синнән күп иде,
Тулга да тулга дисез,
Җырла да җырла дисез,
Ни җырлаек сезләргә?
Ни бирерсез безләргә?
Туктамыш хан анда әйтте:
– Ал кара кеш тун бирим мин сиңа,
Сайлап алып кияр булсаң, ераучым,
Кыңгыраулы күк карчыга бирием,
Күл кыдырып[146] чөяр булсаң, ераучым!
Алпан да тилпән йөгертеп,
Адымын җиргә куыртып,
Аргымак ат бирием,
Камчы тартмый менәр булсаң, ераучым.
Ханәкәдән артык ару бар,
Көнәкәдән артык сылу бар,
Аны да алып бирием,
Уң җиреңә ултыртып,
Аркасыннан сөяр булсаң, ераучым!
Аякчым булып утырган
Анау да торган Кобогыл,
Аның да нинди ир икәнен
Әйтеп тә бирер булсаң, ераучым!
Азамат ир Туктамыш
Субрадаен ерауның
Иңсәсенә кара самур[147] тун бирде,
Үз кулыннан бер сараяк бал бирде.
Сыпра сынлы суп ерау
Сараякны алгачтан,
Аны авызына алмастан,
Идегәй белән Җанбайны
Кашына ымлап алдырып,
Киң
Бөйрәк – бөер.
Күңрәнә биреп – тамак кырып, көйләп.
Җәбә – җабага, яшь ат яки кыска колаклы ат.
Тибенге – тир үтмәсен өчен ат белән ияр арасына салына торган күн.
Канҗага – иярнең арт ягындагы күн капчык.
Атан – печкән дөя.
Мыгаю – сыгылу, хәлдән таю.
Кысрак – бу урында: «бия» мәгънәсендә.
Кукрай – кук – урай – үләнгә бай җир.
Суалмас – кипмәс. Ягъни суыктан үләнлек корымый торып, сөте кимемәс.
Уак – вак.
Кыдыру – бетергәнче йөрү.
Самур – җәнлек, кондызның бер төре.
