да аны куймадың,
Кырлы курай шур татыр[38]
Кола чүлгә китердең,
Комкәнт дигән каламны
Комга түгеп бетердең!
Әй ханиям, ханиям!
Бер биядә ике имчәк –
Бере кипсә, беренең сөте юк,
Бер дөядә ике өркәч —
Бере китсә, беренең көче юк;
Йорттан йортым күчкәне –
Бездән ырыс киткәне,
Куштан кошың күчкәне —
Сездән дәүләт киткәне.
Бер башымны ике итеп,
Ике ханга баш орсам,
Ул да булса, ханиям,
Йорттан абруй киткәне,
Чабучы булсаң, баш – менә!
Түгүче булсаң, кан – менә!
Сыпра сынлы суп ерау,
Алып бер җитеп килгәчтән…
Аны әйтеп, Котлыкыя
Хан алдында йөгенде.
Туктамыш хан анда әйтте:
– Һай син татар, һай татар,
Мангыттан азган чал татар[39]!
Син дә кичә бар булдың,
Син дә бүген юк булдың!
Син дә кичә би булдың,
Бүген килеп, син дә бер
Үлем белән тиң булдың —
Токымыңны ораен!
Азамат ир Туктамыш
Ике биен чакырды:
Чакмагыш би, Дөрмән би
Анда килеп баш орды.
Туктамыш хан анда әйтте:
– Әй Дөрмән би, Дөрмән би,
Айбалтаңны тот, – диде.—
Айпычагың так, – диде.—
Котлыкыя ялган бине
Муйнын ора чап! – диде.—
Пәридән алган хатыны,
Бишектә ятар баласы;
Аны да ташлап калдырган
Пәридән булган анасы[40] –
Ул баланы тап! – диде.—
Бишеген ора чап! – диде.—
Син дә булсаң Чакмагыш,
Чакма чаккан Чакмагыш,
Котлыкыя ялган бинең
Чаңырагын[41] чап, – диде.—
Чабып утка як! – диде.
Шунда торган Җантимер —
Киң кунычлы Җантимер —
Алты угыллы ир иде;
Атагы – өлкән аталык[42],
Йортта өлкән пир[43] иде;
Туктамышның кашында
Киңәше киң килбәтле,
Сүзе үткән би иде;
Котлыкыя би белән,
Кан тамызып ак сөткә,
Ант эчешкән ир иде.
Торып килеп Җантимер,
Хан алдында йөгенде:
– Әй ханиям, ханиям!
Җир китәрдә ни калыр?
Җиреннән тайган ил калыр;
Ил китәрдә ни калыр?
Ил киткәндә, йорт калыр,
Йорт
Шур татыр – тозлы җир һәм тозлы су.
Мангыттан азган чал татар – Туктамыш хан үзе монгол нәселеннән булганлыктан, Котлыкыя бине татар дип хурлый.
Пәридән булган анасы – Идегәйнең анасы җен кызы, пәри яки шүрәле булуы турында бик күп вариантта легендалар бар.
Чаңырак – җәйләүдәге күчмә киез өйләрнең түбә алкасы.
Аталык – хан балаларын тәрбия итүче. Зарыйлык белән килүчеләрнең зарын ханга җиткереп торучыларны да шулай атаганнар.
Пир – карт, җитәкче.
