куйды Идегәй.
Бер яшендә бер икән,
Баскан җире шил икән.
Ике яшьтә ил булды,
Әйткән сүзе им булды.
Өч яшендә аталык
Остаздан китап башлатты.
Дүрт яшендә дан булды,
Фирасәте[51] фаш булды;
Биш яшенә килгәндә,
Җантимернең биш угыл –
Бишенә дә баш булды,
Алтысында ат менде,
Җидесендә җәй[52] тартып,
Җиде тотам ук атты.
Сигез-тугыз булганда,
Сигез тукмак сындырып,
Туң тимергә кул орды.
Унга җитте – ул булды,
Ул ни дисә шул булды,
Чүлгә чыгып басканда,
Чүл ярылып юл булды,
Тауга чыгып басканда,
Тау сыгылып уй[53] булды.
Унберендә бер булды,
Уйпыксыз чичән[54] ул булды.
Уникегә җиткәндә,
Алпамыштай ир булды.
«Ир булган соң җир булыйм,
Иңсәм җиргә тисен, – дип, –
Ил игелегем күрсен, – дип, –
Асыраган чал бабам —
Ул игелегем күрсен», – дип,
Тауда ятты, тай бакты,
Кырда ятты, куй бакты,
Елкы бакты – кол булды,
Өстендә ямар тун булды;
Башы белән баш булды,
Атагы белән дан булды,
Түрәсе белән фаш булды,
Ятимнәргә яр булды.
Идегәй андый ир булды:
Аты юкка ат булды,
Чүлләгәнгә[55] су булды,
Адашканга юл булды;
Ялгызга – ясак[56],
Җәяүгә таяк ул булды.
Ундүртенә килгәндә,
Ундүрт дауны бетереп,
Түрәсен биргән[57] ул булды.
Унбишенә килгәндә,
Туксан башлы Урданың
Туксан углы бер булып
Айдалага[58] килгәндә,
Алар белән ант тотты.
«Көрәшеп барың мин ексам,
Мин барыңа баш, – диде.—
Көрәшеп берең мине екса,
Улыгыз миңа баш», – диде.
Анда мәйдан күтәрде.
Туксан башлы Урданың
Туксан угылы җыелып
Идегәй белән көрәш тотканда,
Екса ега белмәде,
Чалса чала белмәде —
Барын екты Идегәй;
Еккан береннән тун[61] алып,
Айдалага өйдерде.
Өеп салып Идегәй,
Өстенә менеп тайчанды.
– Туктамыш хан тәхетенә
Мин мендем! –
Фирасәт – үтә күрүчәнлек, үтә зирәклек.
Җәй – җәя.
Уй – чокыр, уйсу җир, уелган җир.
Уйпыксыз чичән – тел остасы.
Чүлләү – чүлдә йөреп сусау.
Ясак – әйберләтә салым, закон хөкемендәге мал. Бу сүзнең «корал һәм кораллану, отряд булу» мәгънәсе дә бар.
Түрәсен бирү – хөкем йөртү.
Айдала – ачык дала, такыр дала.
Кушак – билбау.
Ту (туг) – байрак, флаг.
Тун – гомумән, «кием» дигән сүз булган.
