yaxşı bildiyin şeiri deyirdin. Yaşın yeddidən aşağıdırsa, Abdulla Şaiqin ya “Xoruz”, ya da “Keçi” şeirini əzbər deyirdin:
Ay pipiyi qan xoruz,
Gözləri mərcan xoruz!
Sən nə tezdən durursan,
Qışqırıb banlayırsan,
Qoymayırsan yatmağa
Ay canım məstan xoruz!
Əgər yaşın yeddini keçibsə, xoruz şeirini əzbərdən söyləmək o qədər də rəğbətlə qarşılanmırdı. Düzdür, bunu üzə deməsələr də, baxışlarından səndən razı qalmadıqları hiss olunurdu. Yaş yeddini keçibsə, gərək ya vətən, ya da ana haqqında bir şeir əzbərdən deməliydin. Şeiri deyərkən çaşanda, misralar yaddan çıxanda böyüklər ehtiyatla, hiyləgərcəsinə mehribanlıqla misranı yada salırdılar. Pərtliyi aradan qaldırmaq üçün kimsə deyirdi: «Əmisi, fikir verməyin, yad yerdədir. Utanır. Evdə heç vaxt çaşmır». Şeiri deyib qurtardıqda böyüklər ünvanına təriflər yağdırırdı:
– Ay maledes, ay malades.... afərin…
Biri səni qucaqlayıb öpürdü. Biri masanın üstündən yeməli bir şey, ya meyvə, ya peçenye, ya da konfet götürüb sənə verirdi. Almaq istəmirdin. Onun-bunun üzünə baxırdın. Mənsub olduğun ailənin böyük üzvləri hamısı ya sözlə, ya da baxışlarla razılıq verəndən sonra sənə uzadılan yeməli şeyi alırdın. Amma yemirdin. Ya əlində saxlayırdın, ya da cibinə qoyurdun.
Elçi getdiyin evdə uşağa verilən suallar getdikcə çətinləşirdi. Ta o vaxta qədər ki, cavab vermək mümkün olmurdu. Beləcə, böyüklər sənin əvəzinə cavab verirdilər. Bununla da, bir-birini tanımayan iki ailə arasında ünsiyyət yaranırdı.
Ana tərəfdən babamgil dayıma arvad almaq üçün P. rayonuna elçiliyə gedirdilər. Bu dəfə eksperiment dovşanı olaraq məni seçmişdilər. Çünki mən icazəsiz olaraq stolun üstündən heç nə götürüb yemirdim. Əynimdəki paltarı təmiz saxlayırdım. O biri uşaqlara nisbətən daha səliqəli və qəşəng görünürdüm. Söz soruşmayanda danışmırdım. Söyüş söymürdüm. Bir neçə şeiri əzbər bilirdim. Buna baxmayaraq, böyüklər yenə də məni xeyli təlimatlandırdılar. Zarafat deyil, biz başqa rayona elçiliyə gedirdik. Həm də elçi getdiyimiz, qızını dayıma almaq istədiyimiz ailə varlı ailə idi. Boynuma çox ağır bir yük düşmüşdü. Məni çimizdirdilər. Əynimə ən yaxşı paltarımı geyindirdilər. Dırnaqlarımı tutdular. Qulaqlarımı bir neçə dəfə təmizlədilər. Böyüklər öz ətirlərindən üstümə vurdular. Bir neçə müxtəlif arvad-kişi ətrinin iyi üstümdə bir-birinə qarışdı.
Elçiliyə gedənlərin hamısı ən yaxşı paltarlarını geyinib, ətirlənib bəzənib, ana tərəfdən nəslimizin ən yaxşı maşınına oturub yola düzəldik. Qəribə bir vəziyyət yaranmışdı. Elçiliyə gedənlərin hamısı axsayırdı. Birinin bir neçə gün əvvəl ayağı çıxmışdı. Birinin ayağına mismar batmışdı. Biri o qədər qocalmışdı ki, düz yeriyə bilmirdi. Babam isə lap gənc yaşlarında qəzaya düşüb ayağını bərk əzmişdi. O vaxtdan yeriyəndə axsayırdı. O, yol boyu bizə dönə-dönə xəbərdarlıq edirdi ki, elçi getdiyimiz evə çatanda axsamayaq. Düz yeriyək. Yoxsa adamlar elə bilərlər ki, nəslimizdə hamı axsayır. Maşında bir qoca arvad da vardı. Bu qoca arvad, babamın dayısı arvadı qocalıb-qocalıb ağlını azdırmışdı. O vaxtlar elçiliyə belə yaşlı arvad, ya da qoca kişi aparmaq qayda idi. Qarşı tərəfdən də belə qoca bir kişi, ya da arvad elçilik mərasimində iştirak edirdi. Sanki, iki nəsil arasında kim daha yaşlı, daha qoca adam tapa bilər yarışı keçirilirdi. Bu qocaların da öz missiyası vardı. Hər iki nəsildən olan yaşlı adamlar öz aralarında cavanlara nisbətən daha asanlıqla ünsiyyət yaradırdılar. Danışmaq üçün mövzu tapmağa çətinlik çəkmirdilər. Danışan zaman nəsə quş buraxanda arada pərtlik yaranmırdı. Ahılların elə ilk tanışlıq dəqiqələrində özlərində müşahidə etdikləri bu sərbəstliyi, bu açıq-saçıqlığı cavanlar pis başa düşüb nəzakətsizlik hesab etmirdilər. Hamı bir-birinə göz-qaş edib işarəylə bir-birinə deyirdilər:
– Əşi, fikir verməyin, qoca adamlardır. Başları uçub. Biz onların vaxtına çatanda daha betər olacağıq.
Qocaların mövzuları, söhbətləri başqaları üçün zarafat mövzusuna çevrilirdi. Qocalar bir qayda olaraq indiki cavanlardan şikayətlənir, keçmişin həsrətini çəkir, keçmişdəki qayda-qanunların, böyük-kiçiyin arasındakı pərdənin, adət-ənənələrin itməsindən təəssüflənir, ölənləri xatırlayır, müharibə vaxtı hökm sürən aclıqdan danışırdılar… Dünyadan köçmüş adamlar haqqında söhbətə başlarkən mütləq «allah rəhmət eləsin» cümləsini işlədirdilər. Məsələn, qocalardan biri söhbətə başlayırdı. «Allah ölənlərinizə rəhmət eləsin, mənim rəhmətlik qayınatam», deyib yüngülvarı pauza verirdi. Bu zaman hamı xorla «allah rəhmət eləsin» deyirdi. Xorla deyilmiş «allah rəhmət eləsin» cümləsi söhbətin ahəngini bir qram da pozmurdu. Hamı özünü olduğundan mədəni, mehriban, anlayışlı, dözümlü göstərirdi. Söhbət davam edirdi: «Rəhmətlik yaman söyüşcül kişi idi. Hər gün səhər qayğanaq yeyirdi. Doxsandan artıq yaşadı»…
Bilmək olmurdu, bu söhbəti danışmaqda məqsəd, niyyət nədir. Dünyadan köçüb getmiş bir adamın hər gün səhər qayğanaq yeməsinin bu günə nə dəxli var? Heç kim onun sözünü kəsmirdi. Söhbət davam edirdi. Məlum olurdu ki, hər gün qayğanaq yeyən kişi axşamlar yatmazdan əvvəl bir kasa sarımsaqlı qatıq içirmiş. Dayanmadan işləyirmiş. Ot çalırmış. Odun doğrayırmış. Üç dəfə evlənibmiş. Dördüncü dəfə evlənmək istəyəndə övladları mane olublar. Səksən neçə yaşı varmış dördüncü dəfə evlənmək istəyəndə. Uşaqları deyiblər, ayıbdır eldən-obadan, qohumdan-əqrəbadan. Hə, söhbətin lap sonunda məlum olurdu ki, o cür sağlam kişi arvadsızlıqdan ölüb. Yoxsa yüzdən artıq yaşayardı. Yəni adam nə qədər yaşlanırsa, yaşlansın, ona həyat yoldaşı lazımdır. Heç kim bu həyatda tək qalmamalıdır. İnsana tək qalmaq olmaz. Qarşı tərəfin yaşlı adamı da belə söhbətə öz dəstəyini göstərmək üçün mütləq oxşar bir əhvalat danışırdı: «Allah ölənlərinizə rəhmət eləsin, mənim rəhmətlik əmim»… pauza… Hami xorla deyirdi: «Allah rəhmət eləsin».
Əgər qocalardan biri qadın, biri kişi olurdusa, məzəli bir mənzərə yaranırdı. Cavanlar zarafatla deyirdilər: «Bunların özünü evləndirmək lazımdır». Hamı bu zarafata gülürdü, ciddiyyət buzu tamam əriyirdi.
Biz tərəfdən elçilik mərasiminə gedən qoca arvad hıqqana-hıqqana maşına oturanda sürücüyə, anamın bibisi oğluna dedi:
– Ay bala, sən allah, ölülərin yanından keçəndə xəbər et, bir dua oxuyum. Yazıqdırlar…
Sürücü, anamın bibisi oğlu hoqqabazın biri idi. Arvadla yol uzunu məzələnirdi. Təpələrin başındakı üzümlükləri göstərib deyirdi:
– Ay arvad, ölülər…
Gözlərinin nuru itmiş arvad uzaqdakı dirəkləri başdaşı sanıb ölülərin ruhuna dua oxuyurdu.
Hə,
