target="_blank" rel="nofollow" href="#n59" type="note">59 nisbətən daha «ağır» olsun. Əmtəə öz real surətində, məsələn, dəmir surətində olmaqla bərabər, qiymətdə ideal dəyər surətinə, yaxud fikrən təsəvvür olunan qızıl surətinə malik ola bilər, lakin bu əmtəə eyni zamanda həm gerçək dəmir, həm də gerçək qızıl ola bilməz. Əmtəəyə qiymət vermək üçün, fikrən təsəvvür olunan qızılı ona bərabər tutmaq kifayətdir. Lakin bu əmtəə öz sahibindən ötrü ümumi ekvivalent rolu oynaması üçün gerçək qızılla əvəz olunmalıdır. Məsələn, dəmir sahibi hər hansı qəşəng bir əmtəənin sahibinə rast gəlib ona desə ki, dəmirin qiyməti artıq pul formasıdır, onda müqəddəs Pyotrun qarşısında etiqadın mahiyyətini şərh edən Danteyə onun göylərdə cavab verdiyi kimi, dəmirin sahibinə də belə cavab verərdilər:
«Tərkibi də, vəzni də
Məlumdur bu sikkənin.
Amma bu sikkələrdən
Cibində varmı sənin?»
Qiymət forması əmtəənin pul müqabilində özgəninkiləşdirilə bildiyini və belə bir özgəninkiləşdirmənin zəruriliyini göstərir. Digər tərəfdən, qızıl ancaq ona görə ideal dəyər ölçüsü funksiyası daşıyır ki, mübadilə prosesində qızıl artıq pul əmtəəsi kimi tədavül edir. Beləliklə, ideal dəyər ölçüsündə cingiltili sikkə gizlənir.
2. TƏDAVÜL VASİTƏSİ
Biz gördük ki, əmtəə mübadiləsi prosesində bir-birinə zidd olan və bir-birini rədd edənin münasibətlər vardır. Əmtəənin inkişafı bu ziddiyyətləri aradan qaldırmaq deyil, bunların hərəkəti üçün forma yaradır. Gerçək ziddiyyətlərin həllinə kömək edən metod da ümumiyyətlə bundan ibarətdir. Məsələn, bir cismin daim başqa bir cisim üzərinə düşməsində və daim ondan uzaqlaşmasında ziddiyyət vardır. Ellipsis bu ziddiyyətin eyni zamanda həm əmələ gəldiyi, həm də həll olunduğu hərəkət formalarından biridir. Mübadilə prosesi əmtəələri bunların istehlak dəyəri olmadıqları əllərdən istehlak dəyəri olduqları əllərə keçirdiyinə görə, bu proses maddələrin ictimai mübadiləsidir. Bir faydalı əmək növünün məhsulu başqa faydalı əmək növü məhsulunun yerini tutur. Əmtəə istehlak dəyəri olduğu nöqtəyə çatdıqda, əmtəə mübadiləsi dairəsindən çıxıb istehlak dairəsinə keçir. Burada bizi ancaq birinci dairə maraqlandırır. Buna görə də biz bütün prosesi ancaq forma cəhətdən nəzərdən keçirəcəyik, deməli əmtəələrin ancaq formalarının dəyişilməsini, yaxud əmtəələrin metamorfozunu nəzərdən keçirəcəyik ki, bu da maddələrin ictimai mübadiləsində vasitə olur.
Hətta dəyərin anlaşılmasının özündə aydınlıq olmadığı nəzərə alınsa, formaların belə dəyişilməsinin tamamilə qeyri-qənaətbəxş anlaşılmasına səbəb budur ki, əmtəənin formasındakı hər bir dəyişiklik iki əmtəənin: adi əmtəə ilə pul əmtəənin mübadiləsi yolu ilə əmələ gəlir. Təkcə bu maddi cəhətə, əmtəənin qızıla mübadiləsinə diqqət verdikdə, məhz hər şeydən əvvəl nəzərə alınması lazım gələn cəhəti, yəni əmtəə formasının özündə baş verən halı nəzərdən qaçırırlar. Nəzərdən qaçırırlar ki, yalnız bir əmtəə kimi götürülən qızıl hələ pul deyildir və başqa əmtəələr öz qiymətləri vasitəsilə özləri qızılı özlərinə pul surəti götürüb ona belə bir surət münasibətində olurlar.
Əmtəələr mübadilə prosesinə qızıl suyuna basılmış, şəkər qatılmış şəkildə deyil, anadangəlmə halda daxil olurlar. Mübadilə prosesi əmtəənin ikiləşib əmtəə ilə pula bölünməsini, elə bir xarici əkslilik doğurur ki, bu əkslikdə əmtəələr özlərinə daxilən xas olan bir əksliyi-istehlak dəyəri ilə dəyər arasındakı əksliyi ifadə edir. Bu əkslikdə istehlak dəyəri olan əmtəələr mübadilə dəyəri olan pula qarşı durur. Bununla bərabər, həmin əksliyin hər iki tərəfi əmtəədir, yəni istehlak dəyəri ilə dəyərin vəhdətidir. Lakin bu fərqlərin vəhdəti iki qütbün hər birində bir-birinə əks halda təmsil olunmuşdur, buna görə də eyni zamanda onların qarşılıqlı münasibətini ifadə edir. Əmtəə real olaraq istehlak dəyəridir; əmtəənin dəyər varlığı qiymətdə ancaq ideal olaraq təzahür edir, qiymət də əmtəənin qarşısına onun dəyərinin real surəti kimi çıxan qızıla əmtəənin nisbətini ifadə edir. Qızılın maddəsi isə, əksinə, ancaq dəyərin maddiləşməsi qolu, yəni pul rolu oynayır. Buna görə də qızıl real olaraq mübadilə dəyəridir. Qızılın istehlak dəyəri nisbi dəyər ifadələri sırasında hələlik ancaq ideal olaraq meydana çıxır, bu nisbi dəyər ifadələri vasitəsilə qızıl özünə qarşı duran əmtəələrə öz real istehlak formalarının məcmusu münasibətində olur. Əmtəələrin bir-birinə əks olan bu formaları mübadilə prosesində əmtəələrin hərəkətinin gerçək formalarıdır.
İndi hər hansı bir müəyyən əmtəə sahibinin, məsələn köhnə tanışımız kətan toxuyanın ardınca mübadilə prosesi meydanına, əmtəə bazarına gedək. Onun əmtəəsi olan 20 arşın kətanın müəyyən qiyməti vardır. Bu qiymət 2 funt sterlinqə bərabərdir. O, kətanı 2 funt sterlinqə mübadilə edir və dünya görmüş bir adam olduğuna görə, təzədən bu 2 funt sterlinqi eyni qiymətdə bir ailə bibliyasına mübadilə edir. Onun üçün ancaq bir əmtəə, ancaq bir dəyər daşıyıcısı olan kətan öz dəyərinin forması olan qızıla mübadilə edilib özgəninkiləşdirilir və bu formadan yenə də başqa bir əmtəəyə, bibliyaya çevrilir, bu da toxucunun evinə artıq bir istehlak şeyi kimi gedib orada ruhun xilası üçün qiraətə tələbatını ödəyəcəkdir. Beləliklə, əmtəə mübadiləsi prosesi bir-birinə əks olan və bir-birini tamamlayan iki metamorfoz şəklində – əmtəənin pula çevrilməsi və onun puldan yenə əmtəəyə çevrilməsi şəklində baş verir60. Əmtəə metamorfozu momentləri eyni zamanda əmtəə sahibinin sövdələrindən – satqıdan, əmtəənin pula mübadiləsindən; alqıdan, pulun əmtəəyə mübadiləsindən və sonra da bu iki sövdənin vəhdətindən: alqı üçün satqıdan ibarətdir.
Toxucu ticarət sövdəsinin ancaq son nəticəsinə fikir versə, məlum olar ki, onun əlində kətan əvəzində bibliya, öz əvvəlki əmtəəsi əvəzində, eyni dəyəri olub başqa cəhətdən faydalı olan ayrı bir əmtəə vardır. Toxucu özünə lazım olan bütün başqa yaşayış vasitələrini və istehsal vasitələrini də belə bir yolla mənimsəyir. Onun nöqteyi-nəzərincə, bütün bu proses ancaq onun öz əməyinin məhsulunu özgə əməyinin məhsuluna mübadilə etməkdə vasitəçi olur, məhsullar mübadiləsində vasitəçi olur.
Beləliklə, əmtəə mübadiləsi prosesi belə bir forma dəyişilməsi şəklində baş verir:
Bu hərəkət öz maddi məzmunu cəhətdən Ə–Ə deməkdir, əmtəənin əmtəəyə mübadiləsi, ictimai əmək maddələri mübadiləsi deməkdir, elə bir maddələr mübadiləsi deməkdir ki, bunun son nəticəsində prosesin özü də sönüb gedir.
Ə–P. Əmtəənin birinci metamorfozu, yaxud satqı. Əmtəə dəyərinin əmtəə cismindən pul cisminə keçməsi, başqa bir
Heraklit deyir ki, "Atəşə hər şey və atəş də hər şeyə mübadilə olunur, necə ki, qızıla əmtəələr mübadilə edilir və əmtəələrə də qızıl mübadilə olunur". (F. Lassalle. "Die Philosophie Herakleitos des Dunkeln" Berlin, 1858, Bd. I, S. 222) Lassal əsərin burasına yazdığı qeyddə, 224-cü səhifədəki 3-cü qeyddə yanlış olaraq pulu adi bir dəyər nişanı hesab edir.
