бўлар эдилар. Лекин уларга «қадимчилар» деб аталган эски мутаассибларнинг қаршилиги ҳам озмунча эмас эди. Газета ана шундай қаршиликлар ҳақида жойлардан тўхтовсиз хабарлар ёритиб турди. Чунончи, «Наманган уламоларин театру ва мактабга назарлари» деб номланган мақолада «Қалампир» тахаллусли муаллиф жойларда бундай мутаассиблар театру ва томошаларга қарши фатволар чиқариб, тошбўронга ҳам даъват этаётганликлари ҳақида ёзди. У илмсизлик ва ҳунарсизлик орқасида халқ фарзандлари ўтакетган жўн ва паст ишлар – чилим ташиш, мардикорчилик ва турлича «фурушфурушликлар» билан ўралашиб қолаётганликларидан, умрлари миллат учун нафсиз ўтаётганлигидан қаттиқ куюнади. Тез орада замонавий машиналар чиқиб, мардикорчилик ва пахтафурушликлар ҳам барҳам топиши мумкинлигини айтади. «Эй жаноблар! – деб хитоб қилади «Қалампир», – усули жадида бошланганига ҳали икки йил ҳам бўлгани йўқ… Мактаб исмини олган охурларингизнинг тупроғига ағнаб, таёқларингизни ер тарбият топган одамлардир…»
Шуни ҳам айтиш керакки, «Садои Туркистон» ўз танқидида шиддатли бир тезлик олиб, ўз миллий яшноқ орзуларида ҳаётдан ўзиб кетади ва миллий орзулашлар тезликда рўёбга чиқавермаганлигини кўрган, у аксарият ҳолларда тушкун кайфиятларга ҳам берилади. «Туркистон ёшларида бунча ҳимматсизлик, руҳсизлик ва фикрсизлик ҳукм сурган замонда аҳолининг тараққий ва тамаддунини қайдан кутмак керак? Ҳозир бизнинг энг тараққийпарвар деганларимиз ҳам ишга келган вақтда тезроқ қоча бошлайдилар, – деб ёзади Музаффарзода ва шундай аянчли хулоса чиқаради: – Туркистон аҳволидан ҳақиқий хабардор, ҳамиятли, чин инсонлар бор деб айтишга ҳеч бир йўл қолмайди… Туркистонга Оврупо маданияти кира бошлаганига эллик йил бўлди, – дейди у. – Бизда ҳамон эски ҳаммом эски тос…»
Унинг бу қайғуларига Тавалло шундай жўр бўлади:
Дедим: Эй мутарамлар! Яхшими ғафлатда ётмоқлик?
Дедилар: Бил, Тавалло, бизда ҳеч бир ор йўқ, йўқ, йўқ…
Ўкинчга тўлган нидолар «Убайдулла»га ҳам бегона эмас. Лекин у бундам чиқиш йўлларини ҳам қидиради ва таклиф этади. «Бизда шаҳар солиқлари» деган мақоласида Убайдулла халқнинг аҳвол манзарасини иқтисодий равиш-рафторини чизаркан, шундай хулоса чиқаради: «Ҳозирда ҳар жиҳатдан ҳоллар оғирлашди, халқнинг даромади камайди. Ва ҳануз сиқилмакдадир. Энди бизим ҳолимиз бу кунда бундай бўлса яна 10 – 20 йиллардан кейин қандай бўлур экан? Ва не тарик ила ҳаётимизни сақлармиз экан? Раҳмсиз маданият, албатта, ўзининг таъсирин беруб турар ва бизга шафқат кўрсатмас. Демак, биз истиқболимизни таъмин ва ҳаётимизни сақламак учун бу кунда ниҳоятда кўп ғайрат ва ҳимматларга муҳтожмизки, тезроқ бунга ёпишмоқдан бошқа чорамиз йўқдир…» Шу мақола тагида яна тўлаган Хўжамёровнинг фарёдга тўла саси:
Ютса қон миллий тўкуб ёшин мисоли дарёдек,
Эй Тавалло, ўйлагил, кайфу сафолардан на суд?
Лекин «Садои Туркистон» яхши ишларга ташна. Йилт этган хушхабар дарҳол
