шёл в науку не с высоты (как татарские учёные XIX века Курсави и Марджани, вооружившиеся философией Востока и писавшие на классическом арабском языке), а как бы снизу – от устных преданий, от этнографии и местной истории.
В документе, опубликованном в 1924 году Центральным Исполнительным комитетом Татарской АССР и Совнаркомом по поводу 100-летия со дня рождения Каюма Насыри, отмечалось, что его деятельность служила продвижению человечества к светлому будущему, что Каюм-бабай является самым дорогим и ценным учёным в истории татарской культуры.
В день 150-летия со дня рождения этого неутомимого труженика культуры и науки, выдающегося народного просветителя мы снова повторяем эти слова, мы выражаем ему свою любовь и признание.
«Дин вә мәгыйшәт»[169] журналы
«Дин вә мәгыйшәт» – 1906 елның декабрендә Оренбургта чыга башлаган журнал. Оренбургның зур миллионерларыннан булган Гани бай Хөсәенев, үлгәндә татар милләтенә культура эшләрен үстерү өчен дип, зур суммада мирас калдыра. Аның улы Вәли мулла Хөсәенев исә, культурага хезмәт иттерәм дип, «Дөнья вә мәгыйшәт» журналы чыгара башлый. «Дөнья вә мәгыйшәт» исеме белән чыккан саннары бераз әдәп рамкаларын сакласалар, «Дин вә мәгыйшәт» исемендә чыга башлагач, бу журнал чын мәгънәсендә карагруһчыл журналга әйләнә.
«Дин вә мәгыйшәт» журналының безнең әдәбият тарихында зур урыны бар. Бу зурлык нәрсәдән гыйбарәт соң? Мәгълүм ки, реалистик әдәбият алдынгы иҗтимагый фикер һәм эстетик фикерләрнең реакцион идеология белән көрәше нигезендә ныгый, алга таба сугышчанлыгын арттыра. Унынчы еллардагы татар әдәбиятындагы фельетон жанрын тикшерсәң, беренче чиратта күзгә ташланган тәнкыйть объекты – «Дин вә мәгыйшәт» журналы. Г. Тукай, Ф. Әмирхан фельетоннарында бу журнал ачы, яман сүз белән еш телгә алына. Безнең әдәбият тарихында «Дин вә мәгыйшәт» журналының әдәбият-сәнгатькә кагылышлы публикацияләре бербөтен итеп алып өйрәнелмәгәннәр. Әдәбият фәнендә еллар буе күбрәк «Вакыт», «Йолдыз», «Шура» кебек либераль матбугатны сүгү белән шөгыльләнелгән, әмма чын мәгънәсендә карагруһчыл, реакционлыгын беркемнән дә яшермәгән «Дин вә мәгыйшәт» журналы тиешенчә өйрәнелмәгән. Ләкин, журналның бөтен төпләмнәрен актарганда һәм аның барлык материалларын эзлекле рәвештә карап барганда, әдәбиятка кагылышлы мәгълүматларның байтак булуын һәм бу мәгълүматлар билгеле бер тенденциягә корылган икәнлеген күрүе кыен түгел. Журнал татар демократик әдәбияты һәм сәнгатенә каршы түбәндәге юнәлешләр буенча көрәш алып барган:
а) Әдәбияттагы демократик юнәлешкә каршы. Монда Тукай, Гафури, Сүнчәләй, Бәшириләрнең поэзиясенә, Г. Ибраһимов шәхесенә, Ф. Кәрими публицистикасына, гадәттән тыш югарыдан торып, тискәре бәя бирелә.
б) Театр сәнгатенә каршы. Монда театр сәнгатен пропагандалаган «Вакыт», «Йолдыз», «Кояш» кебек матбугат органнарына һөҗүм ясала.
в) Музыка-рәсем сәнгатенә, концертларга каршы. Монда Х. Габәши,
Кулъязма. 1975 елда Казан дәүләт университетының Йомгаклау фәнни конференциясендә (10 февраль) сөйләнгән доклад. – Г. Х. Мөбалятсез – игътибарсыз.
Яләйтә – булса иде.
Әбәдән – мәңгегә, гомер-гомергә.
Әфгаль – фигыль.
Тәэлиф – төзү, китап язу.
Мөҗәллә – шома, ялтыравыклы.
Тәүҗид итү – мөрәҗәгать итү.
Мәэмүр – аңа боерылган.
Мөяссәр – җиңел, җайлы.
Тәрсим – рәсем.
Шәрган – шәригать буенча.
Мәмнүгъ – тыелган.
Сәдакать – турылык, дуслык.
Әшгаль – шөгыльләр.
