type="note">36 Шу билан бирга, ёмон хатти-ҳаракатлар учун одамларни жаримага тортиш улар ўзларини бундан-да баттар тутишига олиб келиши мумкин. Исроилдаги бир нечта иқтисодчи тажриба ўтказди: ота-оналар ўз фарзандларини олиб кетиш учун болалар боғчасига белгиланган вақтдан ўн дақиқа кечроқ келишса, жаримага тортиларди. Натижада кечикадиган ота-оналар сони икки баравар кўпайди. Бунга энг тўғри изоҳ шуки, кеч келишдан уялиш ўрнини кеч келишнинг “нархи” эгаллади. Ота-оналар уларнинг болалари боғчада бироз ушланиб қолишидан хавотир олмай қўйди, чунки энди бунинг учун тўласа бўларди.37
Одамлар ‒ мураккаб мавжудотлар, улар имкон қадар кўпроқ фойда олиш учун ҳар нарсага тайёр. Баъзан воқеалар қандай ривожланишини тахмин қилиш осон, баъзида эса ғоят мураккаб. Иқтисодчилар кўпинча “бузуқ рағбатлар” ҳақида гапиришади. “Бузуқ рағбатлар” биз умуман бошқача натижага эришиш учун ҳаракат қилганимизда, кутилмаганда вужудга келадиган оқибатлардир. Сиёсий доираларда буни баъзан “кутилмаган оқибатлар қонуни” деб аташади. Қуйидаги ҳолатни кўриб чиқайлик. Тижорат авиакомпанияларига парвоз чоғида гўдаклар ва ёш болалар коляскаларда ҳамда хавфсизлик камари тақилган ҳолда ўтиришини мажбурий қилиш таклиф этилган. Бу таклиф эзгу мақсадларни кўзлаганди. Клинтон президентлиги даврида Федерал авиация маъмуриятининг администратори Жейн Гарви унинг ташкилоти “самолётларда ёш болаларни катталар билан бир хил даражадаги хавфсизлик билан таъминлашга” бел боғлаганини таъкидлаган. Ўша пайтда Транспорт хавфсизлиги бўйича миллий кенгашнинг раиси бўлган Жеймс Ҳолл самолёт ҳавога кўтарилишидан аввал юклар эҳтиёткорлик билан маҳкамланиши, аммо “самолётдаги энг қиммат юк бўлмиш ёш болалар хавфсизлиги таъминланмагани” ҳақида қайғуриб гапирганди.38 Гарви ҳам, Ҳолл ҳам болалар ўриндиқларга маҳкам боғлаб қўйилганида, авиаҳалокатда омон қолишлари мумкин бўлган бир неча ҳолатни мисол қилиб келтирган. Бошқача айтганда, улар самолётларда болалар учун камарли коляскалар талаб қилиниши уларнинг жароҳат олиш эҳтимолини камайтиради ва ҳаёти асраб қолинади, деган фикрни билдиришган.
Бу фикр қанчалик ҳақиқатга яқин? Коляскалардан фойдаланиш учун оила самолёт салонидан қўшимча жой сотиб олиши керак, бу эса парвоз нархини сезиларли даражада оширади. Авиакомпаниялар болалар учун чегирмаларни тақдим этмай қўйишган: ҳар қандай жой – бу жой ва унда ўтириш учун бир неча юз доллар турадиган чиптани сотиб олиш керак. Натижада баъзи оилалар самолётда учишдан кўра машинада саёҳат қилишни маъқул кўра бошлайди. Ваҳоланки, ҳатто коляска билан жиҳозланган бўлса ҳам, автомобиль самолётга қараганда анча хавфлироқдир. Шундай экан, самолётларда коляскаларни мажбурий қилиш болалар (ва катталар)нинг жароҳатланиши ҳамда ўлими ҳолатларнинг кўпайишига олиб келади, камайишига эмас.
Рағбатлар қандай ишлаши тўлиқ ҳисобга олинмагани учун яхши ният ёмон натижаларга олиб келганига яна бир мисол бор. Мехико
Uri Gneezy and Aldo Rustichini, “A Fine is a Price,” Journal of Legal Studies, vol. XXIX (January 2000).
David Stout, “Child Safety Seats to Be Required for Commercial Planes,” New York Times, December 16, 1999, p. A20.
