етиш фойдаси эҳтимолий хавфдан устун туради. Бу мутлақо рационал фикрлаш. Аммо қарор қабул қилувчи олдиндаги ҳақиқий хавфни тушунмаса, буни умуман оқилона мулоҳаза деб бўлмайди.
Хулқ-атвор иқтисодиётининг мутахассислари шу каби эҳтимолий хатолар каталогини ишлаб чиқди ва ушбу хатоларнинг кўпи кундалик ҳаётимизнинг ажралмас қисмидир. Шубҳасизки, ҳаммамиз ҳам ўзимизни бошқариш қобилиятига ўзимиз истаган даражада эга эмасмиз. Мисол учун, америкалик чекувчиларнинг 80 фоизи чекишни ташламоқчи эканликларини айтади, аммо аксарияти ташлай олмайди. Баъзи жуда обрўли иқтисодчилар, жумладан, Нобель мукофоти совриндори бир неча ўн йилликлардан бери “рационал қарамлик” деган тушунча мавжудлигини таъкидлаб келмоқда. Бу шуни англатадики, одамлар биринчи маротаба “Camel” сигаретларини сотиб олаётганда чекишга қарамлик эҳтимолини ва барча харажатларни яхшигина билади. Чекишга оид хулқ-атворни атрофлича ўрганган Массачусетс технология институтининг иқтисодчиси Жонатан Грубер ушбу қарашни ғирт бемаъни деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, истеъмолчилар, анъанавий иқтисодий модель таъкидлаганидан фарқли равишда, чекиш лаззатини келажакда соғлиққа етадиган зарар ва бошқа харажатлар билан таққослаб, оқилона мулоҳаза қилиб кўрмайди. Грубернинг сўзларига кўра, “ушбу модель лаборатория далиллари, чекувчиларнинг хулқатвори, эконометрик (статистик) таҳлиллар ва соғлом фикрга зид”.28
Баъзи ҳолларда ақлли қарорлар қабул қилиш учун етарли билимимиз бўлмаслиги мумкин. Жорж Вашингтон номидаги бизнес мактабида ишлайдиган Аннамария Лусарди ва Пенсильвания университетининг Уортон бизнес мактабида ишлайдиган Оливия Митчелл молиявий саводхонлик даражасини баҳолаш учун эллик ёшдан ошган америкаликларнинг катта гуруҳи иштирокида сўровнома ўтказди. Маълум бўлишича, сўровномада қатнашганларнинг атиги учдан бир қисми фоиз ставкалари бўйича оддий ҳисоб-китобларни амалга оширолар экан. Бундан ташқари, қатнашчиларнинг кўпчилиги сармояларни диверсификация қилиш нималигини билмайди (агар сиз ҳам билмасангиз, 7-бобни ўқиганингиздан сўнг билиб оласиз). Ушбу тадқиқотлар асосида профессор Лусарди “молиявий саводсизлик” кенг тарқалган, деган хулосага келди.29
Буларнинг барчаси профессор-ўқитувчилар университет кафедраларида бир-бири билан баҳам кўришни хуш кўрадиган қизиқарли фактлардир. Ёмон қарорлар барчамиз учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Жаҳон молиявий инқирозининг келиб чиқиш илдизи иррационал хатти-ҳаракатларимизда ётиши мумкин. Одамларнинг хулқ-атворига оид “асосий қоидалар”дан бири шу: биз аслида тасодифда маъно кўрамиз ва натижада ҳатто фактлар, эҳтимоллар назарияси ёки қисқача таҳлил умуман тескарисини кўрсатса-да, “ҳозир содир бўлаётган барча ҳодисалар келажакда ҳам давом этади” деб ўйлаймиз. Кетма-кет тўрт марта бир томони билан тушган тангани “омадли танга” ёки кетма-кет уч марта тўпни саватга туширган баскетболчини “омадли баскетболчи” деб биламиз.
Бир
Jonathan Gruber, “Smoking’s ‘Internalities,’” Regulation, vol. 25, no. 4 (Winter 2002/2003).
Annamaria Lusardi, “The Importance of Financial Literacy,” NBER Reporter: Research Summary, no. 2 (2009).
