(1797-1879). Ол қазақтардың тарихы мен этнографиясына қатысты құнды мәліметтерді 1820-1822 жылдары Орынбор және Орал өңірінде қызмет ете жүріп жинақтаған [212]. Елші Тевкелев құрастырған тізімге сүйенген келесі бір автор Иван Иванович Крафт. Ол «Сборник узаконении о киргизах степных областей» атты еңбегінде ру-тайпалар тізбесін берумен қатар Кіші жүз тайпалары қоныстанған аймақтардағы әкімшілік Ережелердің жүзеге асырылу барысына бағыт-бағдар берген [190, с.17], ал «Положение об управлении Степных областях» атты жинақта Сыр қазақтарының көшу қашықтығына қатысты деректер енген [189]. Барон Игельстром да М.Тевкелев сияқты Кіші жүздің Алшындар деп Байұлы мен Қаракесек рулар бірлестігін, ал Жетіруды әлсіз рулар тобына жатқызып, оларды Тәуке ханның біріктіргендігін айтады [190, 58.] Бұл авторлар көрсеткен тізбелер Сыр өңірі қазақтарының ру-тайпалық құрамын нақтылаудағы басты дерек көздері болып саналады.
Сыр өңіріндегі ру-тайпалардың этногеографиясына, сауда қатынастары мен керуен жолдарының дамуына, дәстүрлі шаруашылыққа қатысты мұрағат құжаттары «Материалы по истории Казахской ССР (1785-1825 гг.)» атты жинақтан қаралды [243]. Бірақ алғашқы ресми құжаттардағы мәліметтердің бәрін нақты деп қарауға болмайды. 1805 жылы 25 маусымда Орынбор мүфтиі Мұхамеджан Хұсайынның Александр І патшаға жазған мәлімдемесінде Кіші жүздегі қазақ рулары 400000 шаңырақ, әр шаңырақта орта есеппен 10 адам, яғни барлығы шамамен 4000000 жуық адам болған, – деп жобалап, әрі адам санын асырып мәлімдеме берген [243, 227].
Сырдария, Арал бассейнінде қоныстанған байырғы тайпалардың этникалық тарихын қамтуда 1851 жылы жарық көрген Н.Я.Бичуриннің «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» [58] атты зерттеуіне сүйендік.
Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы, көші-қон бағыты, тұрмыс-тіршілігі мәселесін жан-жақты қаузаған көлемді еңбектің бірі – «Россия. Полное географическое описание нашего отечества» атты жинақтың Түркістан өлкесі бөлімі. Осы жинақтың 1903 жылғы ХVІІІ томының «Киргизский край» [312], 1913 жылы шыққан ХІХ томының «Туркестанский край» [313] атты бөлімдеріндегі деректер жүйесі байырғы қазақ ауылының дәстүрлі құрылымы мәселесін қамтуға негіз болады. Осы жинақтың ХІХ томында 1897 жылғы Бүкіл Ресейлік санақ мәліметін негізге ала отырып: «қазақтардың жалпы саны 1884192 болып, оның 794 815 – Жетісу, 952061 – Сырдария, 63091 – Самарқант, 74225 – Закасспий облысында тұрған. Ал, 17000 қазақ Хиуа хандығынан тіркеуге алынған», – дейді [313, 366].
«Азиатская Россия» атты еңбектің 1-ші, 2-ші томдарында Перовск және Қазалы уездеріндегі елді мекендер, қоныстар, атакәсіптердің дамуы және осы өңірден түсірілген маңызды этнографиялық суреттер қамтылған. Тұрғындар демографиясына қатысты мәліметтер 1897, 1911 жылдардағы санақ нәтижесінде жазылған. Құрастырушылар Сыр өңірі қазақтарын «түркістандықтар» категориясына енгізген [6].
ХVІІІ ғасырда жоңғарлармен қақтығыс аяқталғаннан кейін, шапқыншылық кезінде бытыраушылыққа ұшыраған ру-тайпалар өз атамекендеріне қайтып орала бастады. Жоңғар шапқыншылығы барысында
