кереп китсәң чыга алмыйсың. Хәзер кайберәүләр (мәсәлән, Афзал Кудашев) Гафуриның күп мәсәлләре Крылов тәэсирендә, аңардан файдаланып язылган дип тәкрарлыйлар. Ләкин мин ачыктан-ачык һәм өзеп әйтәм: Мәҗит үзенең мәсәлләрен күбрәк әнә шул «Кәлилә вә Димнә»дән файдаланып язды. Ул заманнарда без шәрекъ мәдәнияте белән турыдан-туры багланышта идек. Мин шуны гына өстәр идем: Крыловның үз мәсәлләре дә греклар аша килеп җиткән «Кәлилә вә Димнә»дәге хикәятләрдән алынган.
1905 ел революциясеннән соң Мәҗит Гафуриның халык арасында популярлашып киткән шигырьләре китап бастыручы байлар игътибарыннан да читтә калмый. Шагыйрь тирәсендә әйләнә башлыйлар. Бигрәк тә шушы чорларда гына оештырылган «Борадәран Шәрәфләр матбагасы ширкәте» нең мөдире Гыйльметдин Шәрәф туктаусыз ялагайлана:
– Без синең китапларыңны, шөһрәтеңне үстерерлек итеп, матурлап бастырырбыз, – ди. – Барыбыз да бер мәдрәсәнең җимешләре ич, бер-береңне шулай култыкларга кирәк, синең шөһрәтең безнең дә шөһрәт, – дигән була, ә үзе Мәҗитнең китапларына шалкан бәясен тәкъдим итә. Хәбиб Исхакый белән мин дә Шәрәфләргә үзебезнең беренче җыентыгыбызны сатып карадык. Гыйльметдин Шәрәф безне ачык чырай белән каршы алды. Сүз иярә сүз чыгып, урыслар әйтмешли, ни с того, ни с чего, ул:
– Сезнеңчә ничек: Мәҗитме, Тукаймы шәп шагыйрь? – дип куйды. Безнең җавапны көтеп тә тормастан, Мәҗит турында: – Тупас тел, тупас тасвирлар аңарда, – дип нәтиҗә ясады.
Мин:
– Безнеңчә, аларның икесе дә бик шәп шикелле! – дидем дә сүзне кисәргә уйладым.
Ләкин Хәбиб Исхакый:
– Мәсьәләне алай куеп булмый бит! – дип, сүзне озайтып җибәрде: – Мәҗит үз урынында өлкән, Тукай үз урынында… Кем кемнәр өчен яза бит!..
– Ничек инде ул «кем кемнәр өчен»?
– Халык өченме, әллә нәширләр өченме?
– Әлбәттә, сезнең шикелле мужиклар өчен, – диде Гыйльметдин.
– Без дә шулай уйлыйбыз шул! – дип кисте Хәбиб Исхакый.
Аның шушы сүзләреннән соң Гыйльметдин Шәрәф безнең китапларны кире алдыбызга куйды да:
– Без боларны бастыра алмабыз, гафу итегез! – дип, кырын борылгандай булды.
Шуннан соң без аларны «Милләт көтепханәсе» нә биреп бастырдык. Зарары шул булды: Шәрәфләргә унөч сумнан саткан идек. «Милләт көтепханәсе» ун сумнан түләде. Ләкин минем шатлыгым башкада иде. Китап басылып чыккач та:
– Әһ-һа, Мәҗит, – дидем, – син милләтне сөйсәң, мин аны кайгыртам!
Бу сүзләр Мәҗит Гафуриның «Милләт мәхәббәте» дигән шигырьләр җыентыгы чыгу уңае белән әйтелде, әлбәттә.
1905 ел революциясеннән соң Россиядә булган бөтен татар мәдрәсәләрендә бердәм дулкынлану, чуалышлар башланды.
Егерме-егерме биш ел буенча укып та, алган белемнәре мулла булудан башкага ярамаганлыктан, бик күп шәкертләр, сакаллары агарганчы, муллалыкка урын чыкканны көтеп, шул мәдрәсәләрдә мүкләнеп яталар иде.
Менә бу хәл икенче төрле караш-аң тудырды:
