(dostosowanie do polskich wzorców odmiany). Porównaj:
тефте ли – tiftele (lub też teftele, cziftele),
Jak wspomniano wcześniej, najczęściej takiemu wyrazowi towarzyszy krótki opis w tekście lub w przypisie (buuzy – buriackie pierożki z mięsem gotowane na parze). Za formę bardzo skrótowego objaśnienia możemy również uznać dodanie bezpośrednio w tekście tzw. hiperonimu, czyli wyrazu o szerszym znaczeniu, który pomoże zrozumieć, o czym jest mowa w tekście – pierożki buuzy.
W dziedzinie kulinariów chyba najwyraźniej widać przejawy globalizacji. Fascynacja egzotyczną kuchnią rodzi potrzebę nazywania potraw w języku docelowym, czyli tu polskim. Niektóre z nazw wchodzą na stałe do obiegu i nawet figurują w słownikach, choć czasem mają warianty, jak na przykład ratatuj lub ratatuja w Wielkim słowniku ortograficznym PWN [www06] – wtedy stają się zapożyczeniami.
Technikę transferu z modyfikacją zilustrujmy jeszcze jednym przykładem – nazwą pewnego dania kuchni ormiańskiej. Nazwa przywędrowała do nas za pośrednictwem języka rosyjskiego, w którym ma ona postać аджапсандали. W tekstach po polsku pojawia się w trzech wersjach, a mianowicie:
• adżapsandali – bez adaptacji gramatycznej, wyraz nieodmienny;
• adżapsandal – rzeczownik rodzaju męskiego, odmienny;
• adżapsandał – jak wyżej, tylko wersja bardziej oswojona, bo natychmiast kojarzy się z „sandałem” (jako wzorcem odmiany).
Istnienie kilku wariantów nazwy świadczy o tym, że nie mamy do czynienia z odnotowanym w słownikach zapożyczeniem, lecz ze skutkami zastosowania techniki tłumaczeniowej.
Odpowiednik opisowy. Opis stosuje się wtedy, gdy dane słowo należy do tzw. leksyki bezekwiwalentowej, czyli nie ma swojego odpowiednika słownikowego w języku docelowym, i gdy równocześnie tłumacz rezygnuje z dokonania transferu (kierując się różnymi względami – przede wszystkim kryterium zrozumiałości dla odbiorcy). Zamiast dokonania transferu bezpośredniego tłumacz podaje w tekście mniej lub bardziej rozbudowaną definicję, to znaczy zastępuje wyraz bezekwiwalentowy opisem. Na przykład w tekście rosyjskim poświęconym znakom pamięci – inicjatywie upamiętnienia ofiar represji stalinowskich w Rosji poprzez umieszczenie tabliczek na elewacjach domów28 – pojawiło się wyrażenie водоразборная будка. W takim właśnie „domu” mieszkał jeden z aresztowanych podczas czystek. Wyrażenie to, quasi-termin, nie ma swojego słownikowego ekwiwalentu w języku polskim. W takim przypadku dobrym rozwiązaniem jest odpowiednik opisowy – altanka, w której mieści się punkt czerpania wody. Często też idzie on w parze z odpowiednikiem funkcjonalnym, o czym będzie mowa dalej. W powyższym przykładzie altanka jest odpowiednikiem rosyjskiego słowa будка właśnie ze względu na pełnioną funkcję.
Kalka (tłumaczenie syntagmatyczne). Technika ta polega na dosłownym tłumaczeniu wyrażenia z języka obcego – słowo po słowie, z ewentualną modyfikacją szyku, jeśli wymaga tego język docelowy. Na przykład w języku rosyjskim miejsce przymiotnika (a nawet wielu przymiotników) w stosunku do rzeczownika określanego jest stałe – i znajduje się zawsze w prepozycji. Dobrym przykładem nagromadzenia przymiotników są nazwy instytucji:
Российский государственный гуманитарный университет.
Tłumacząc słowo po słowie (czyli właśnie syntagmatycznie) tę nazwę na język polski, musimy pamiętać o tym, że nie wszystkie przydawki mogą pozostać przed rzeczownikiem określanym, dlatego przymiotnik najsilniej związany semantycznie z rzeczownikiem w tłumaczeniu na język polski znajdzie się bezpośrednio po rzeczowniku:
Rosyjski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny.
Kalka jako technika ma zastosowanie również w odniesieniu do poziomu słowotwórczego, poprzez zachowanie modelu derywatu z jednoczesnym „wypełnieniem” go morfemami języka docelowego. Nazwa krainy geograficzno-historycznej na Dalekim Wschodzie Rosji Приамурье została przetłumaczona na język polski na zasadzie kalki słowotwórczej Przyamurze. Warto zwrócić uwagę, że jest to ten sam model, który odnajdziemy na przykład w nazwie Pomorze. Skoro w obu językach istnieją tak podobne modele słowotwórcze, ekwiwalentne wobec siebie, nie ma żadnego powodu, by w takim przypadku stosować transkrypcję (czyli Priamurje). Notabene, nazwa Przyamurze w tekstach historycznych właściwie ma już status odpowiednika uznanego, choć oczywiście w wąskiej sferze specjalistycznej.
Kalkę można stosować także na poziomie składniowym – tu polega ona na odtworzeniu w języku docelowym oryginalnej struktury zdania i na tłumaczeniu słowo po słowie (z ewentualną zmianą szyku). Krzysztof Hejwowski (2004: 78–79) podkreśla niebezpieczeństwa, jakie niesie za sobą ta technika, a mianowicie że zdanie całkowicie poprawne, pozornie zrozumiałe „na powierzchni”, może w rzeczywistości zupełnie nie oddawać sensu oryginalnego lub ukryć przed czytelnikiem aluzję kulturową.
W opisie obrazu Maneta Bar w Folies-Bergère i w porównaniu tego obrazu do innego dzieła artysty znajduje się odwołanie do znanego Rosjanom tekstu literackiego:
Только в «Олимпии» есть такое мощное и изящное сочетание «ума холодных наблюдений и сердца горестных замет»! [Čegodaev 1985: 216].
Fragment w cudzysłowie to wyraźny sygnał, że mamy do czynienia z odniesieniem kulturowym, oczywistym dla czytelnika rosyjskiego. Autor wplótł w swoje rozważania fragment prologu do Eugeniusza Oniegina Aleksandra Puszkina. Zastosowanie techniki kalki da w efekcie wersję zrozumiałą, lecz pozbawioną nawiązań intertekstualnych:
Jedynie w Olimpii odnajdziemy tak wyraziste i kunsztowne połączenie trzeźwych obserwacji umysłu i gorących porywów serca!
Zachowanie obu sensów wypowiedzi, dosłownego i intertekstualnego, byłoby możliwe, gdyby w tekście przekładu użyto cytatu z opublikowanego przekładu Eugeniusza Oniegina na język polski, tzn. odpowiednika uznanego. Porównaj:
Jedynie w Olimpii odnajdziemy tak wyraziście i kunsztownie połączone „umysłu chłodne postrzeżenia” i „serca gorzkie notaty”! 29.
Prawdopodobnie cytat z Puszkina (w przekładzie polskim) wychwyciliby jedynie czytelnicy dobrze znający klasykę literatury rosyjskiej, specjaliści z dziedziny literaturoznawstwa. Jednak już sama forma i słownictwo zasygnalizują, nawet odbiorcy mniej obeznanemu z literaturą rosyjską, że jest to fragment tekstu poetyckiego, również w przypadku, gdy odbiorca przekładu nie rozpozna jego źródła.
Wydaje się, że równie dobry efekt można by osiągnąć za pomocą odpowiednika funkcjonalnego (o czym będzie mowa dalej). Wówczas odniesienie intertekstualne w tłumaczeniu będzie zanurzone w kulturze polskiej, docelowej:
Jedynie w Olimpii odnajdziemy tak wyraziste
Projekt pod tytułem
W przekładzie Adama Ważyka cytat brzmi:
