narodowa, каменный уголь – węgiel kamienny. W takich przypadkach szyk przymiotnika w języku polskim nie jest dowolny, miejsce przymiotnika jest zawsze po wyrazie określanym.
Znacznie bardziej skomplikowane są wyrażenia wielowyrazowe, zawierające kilka określeń – w rosyjskim wszystkie one są „lewostronne”, to znaczy poprzedzają rzeczownik. Tworząc odpowiednik tej nazwy w języku polskim, musimy uwzględnić naturalny dla polskiego szyk wyrazów. Po rzeczowniku określanym znajdzie się więc przymiotnik, który jest najściślej związany z rzeczownikiem, tworząc jedną całość pojęciową (zob. przykład pod hasłem Kalka, s. 61).
Innym charakterystycznym przykładem z poziomu składni zdań złożonych (o czym będzie jeszcze mowa dalej) jest miejsce zaimka который – który w zdaniach podrzędnych przydawkowych, o ile zaimek ten występuje w przypadkach zależnych, z przyimkiem:
Скульптура-дерево, на ветках которого помимо зеленых листьев растут стулья, находится на Площади Независимости в Киеве [www08].
i tłumaczenie:
Rzeźba przedstawiająca drzewo, na którego gałęziach prócz liści „rosną” krzesła, znajduje się na Placu Niepodległości w Kijowie.
Zmiana szyku wynika z wymogów języka docelowego, czyli polskiego. Pozostawienie „obcego” szyku sprawiłoby, że tekst brzmiałby nienaturalnie.
Zmiana kolejności informacji – przemieszczenie w tekście. Ilustracją zastosowania tego zabiegu w tekście niech będzie dosłownie jedno zdanie z wyliczanką. Jeśli wymienione zostały przedmioty lub nazwy w porządku alfabetycznym – a alfabet rosyjski różni się pod tym względem od polskiego – pożądane będzie wyliczenie zgodne z polskim alfabetem, co zmieni kolejność wymienionych elementów. Niczego nie tracimy, za to zyskujemy uporządkowanie i łatwość zapamiętania.
21 декабря 1991 года к СНГ присоединились Азербайджан, Армения, Казахстан, Киргизия, Молдавия, Таджикистан, Туркмения, Узбекистан, подписавшие совместно с Белоруссией, Россией и Украиной в Алма-Ате Декларацию о целях и принципах СНГ [www09].
21 grudnia 1991 roku do WNP przystąpiły Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgizja, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan […].
Innym, dość charakterystycznym zjawiskiem jest miejsce okoliczników czasu i miejsca w zdaniu. Zob.:
В Польше в воскресенье вечером скончался Анджей Вайда – один из величайших представителей страны в мировой культуре [www10].
W wersji polskiej szyk okoliczników jest inny, to znaczy zamieniono miejscami określenie „gdzie-kiedy” na „kiedy-gdzie”:
W niedzielę wieczorem w Warszawie zmarł Andrzej Wajda – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli kultury polskiej w świecie.
Innym zabiegiem jest tu przy okazji konkretyzacja: w Warszawie zamiast: w Polsce. Dodano także przymiotnik polskiej do rzeczownika kultury. Całe wyrażenie przedstawiciel kultury polskiej jest bardziej precyzyjnym odpowiednikiem wyrażenia представитель страны – dosł. ‘przedstawiciel kraju’ – zwłaszcza że użycie wyrazu kraju mogłoby mylić czytelnika („którego kraju?”).
Poważniejszą zmianą będzie przesunięcie w tekście całych wyrażeń, a nawet całych zdań czy akapitów. Jeśli jednak dzięki temu tekst stanie się bardziej spójny, logiczny, to mieści się to w granicach dobrze pojętej redakcji tekstu i następuje z korzyścią dla czytelnika.
Zmiana kategorii gramatycznych lub części mowy (transpozycja). Język rosyjski, dla którego typowe są niezwykle lakoniczne konstrukcje z bezokolicznikiem, dostarcza wielu wdzięcznych przykładów wymagających zastosowania transpozycji w tłumaczeniu na polski. Nie oznacza to, że wyrażenia z bezokolicznikiem są w polszczyźnie zakazane, a jedynie to, że występują zdecydowanie rzadziej. Najbardziej charakterystyczną zmianą części mowy będzie użycie rzeczownika odsłownego zamiast bezokolicznika, co dobrze ilustrują napisy na tabliczkach ostrzegawczych:
Курить запрещается31– zakaz palenia,
(На территории) курить строго запрещено! – palenie surowo zabronione; zakaz palenia na terenie obiektu (z tablic informacyjnych)
Tu właściwie transpozycję mamy podwójną, ponieważ dotyczy również czasownika czy szerzej – predykatu (запрещается, запрещено – zakaz).
O innych, typowych transpozycjach, które należy zastosować w takich sytuacjach, jak na przykład specyficzne dla rosyjskiego użycie liczby pojedynczej (zamiana na liczbę mnogą), charakterystyczne przypadki zastosowania bezokolicznika (przekształcenie schematu składniowego), formy bezosobowe (choć podobne są w języku polskim, to mają inny zakres użycia, więc konieczne jest przekształcenie składniowe), przymiotniki złożone (przekształcenie polegające na zestawieniu dwóch przymiotników lub przymiotnika z przysłówkiem) będzie mowa szerzej w poświęconym problemom językowym w tłumaczeniu rozdziale V.
Zmiana perspektywy. Tłumaczenie antonimiczne. Niekiedy z różnych względów wygodniejsze może być użycie formy twierdzącej zamiast przeczącej lub odwrotnie, choć trzeba liczyć się z ewentualnym wzmocnieniem lub osłabieniem intencji czy też przerysowaniem treści tekstu wyjściowego:
нельзя не упомянуть в этой связи – w związku z tym trzeba koniecznie wspomnieć… (zamiast dosł.: w związku z tym nie można nie wspomnieć…).
Podwójne przeczenie jest stwierdzeniem, więc komunikaty te – w oryginale i w tłumaczeniu – są całkowicie równoważne.
Я вообще не танцую – kiepski ze mnie tancerz
Oczywiście równie dobre będą odpowiedniki w ogóle nie tańczę, nie umiem tańczyć, które nie są antonimiczne w stosunku do wyrażenia z oryginału.
Konwers. Jest to szczególny przypadek zmiany perspektywy, gdy tę samą sytuację lub czynność da się
A oto inne wersje zakazu z tabliczek ostrzegawczych:
