(por. Hejwowski 2015: 95). Użycie odpowiednika funkcjonalnego polega na zastąpieniu wyrazu lub wyrażenia oznaczającego element kultury wyjściowej – specyficzny, mało znany – wyrazem lub wyrażeniem zaczerpniętym z języka docelowego, oznaczającym zjawisko charakterystyczne dla kultury docelowej, w naszym przypadku polskiej. Taki odpowiednik bywa też nazywany analogiem. Technikę tę stosujemy w odniesieniu do mocno osadzonych w kulturze jednostek miary i wagi, również w tekstach użytkowych.
Odpowiednik funkcjonalny jest dobrym rozwiązaniem w przypadku nazw, które są do siebie podobne, a zatem możemy uznać je w jakimś sensie za równoważne. Ilustracją może być poszukiwanie odpowiednika nazwy egzaminów kończących podobny etap edukacji.
Rosyjski skrótowiec ЕГЭ (Единый государственный экзамен), czyli egzamin, który zdają w Rosji uczniowie kończący szkołę średnią, został uwzględniony jako hasło w słowniku dwujęzycznym WSRP i ma następujący odpowiednik: państwowy egzamin maturalny (w Rosji). Otóż ten odpowiednik słownikowy nie jest niczym innym niż właśnie odpowiednikiem funkcjonalnym, po trosze też opisowym: odwołuje się do dobrze znanego w realiach polskich egzaminu maturalnego. Nawiasem mówiąc, wyrażenie to można by oddać w języku polskim w jeszcze inny sposób: jednolity/centralny egzamin państwowy (kalka z modyfikacją – zob. wyżej) lub też jedinyj gosudarstwiennyj ekzamien, czyli odpowiednik naszej matury – (transfer pośredni w formie transkrypcji z objaśnieniem).
Odpowiednikiem funkcjonalnym nazywa także Hejwowski (2004: 187) zamiennik, który pochodzi z kultury języka wyjściowego, lecz jest lepiej znany (autor przytacza przykład: nazwa potrawy indyjskiej vindaloo zostaje zastąpiona przez curry, lepiej znane wśród polskich odbiorców), a także zamiennik pochodzący z jeszcze innej – tzw. trzeciej kultury, wywołujący odpowiednie skojarzenia u czytelnika jako lepiej znany. Wybór takiego odpowiednika ma swoje minusy: ułatwia zrozumienie, lecz może spowodować lekki zamęt informacyjny. O ile możemy sobie wyobrazić jej zastosowanie w tekście literackim czy prasowym o charakterze popularyzatorskim (choć to kwestia dyskusyjna), o tyle w tekście użytkowym, na przykład w tłumaczeniu menu restauracji serwującej dania indyjskie, taka zamiana byłaby wręcz zbrodnią. W tekstach o charakterze oficjalnym, które muszą zachować określone rygory formalne, na przykład w tłumaczeniach poświadczonych, w umowach dwustronnych, w tekstach naukowych lub stricte informacyjnych opisujących szczegóły obcej kultury użycie odpowiednika funkcjonalnego wydaje się absolutnie niedopuszczalne.
Odpowiednik o szerszym zakresie znaczeniowym (generalizacja, hiperonim, wyraz nadrzędny). Technikę tę należy stosować przede wszystkim wtedy, gdy brakuje odpowiednika słownikowego na tym samym poziomie lub gdy język wyjściowy bardziej precyzyjnie „widzi” jakiś fragment rzeczywistości, a docelowy (czyli polski) nie ma tak szczegółowych ekwiwalentów. Posługujemy się wtedy wyrazem ogólniejszym, o szerszym zakresie. Tak na przykład rosyjskie wyrazy варежка i перчатка mają właściwie jeden odpowiednik polski, tzn. rękawiczka. Jedyne, co można zrobić, to dodać w nawiasie określenia: варежка – rękawiczka (z jednym palcem), перчатка – rękawiczka (z pięcioma palcami, pięciopalcowa).
W terminologii z dziedziny architektury, używanej w tekstach ogólnych, warto zwrócić uwagę na bardziej precyzyjne podziały w języku rosyjskim niż polskim: dwóm słowom o węższych zakresach znaczeniowych часовня, капелла odpowiada jeden termin w języku polskim: kaplica. Przy tłumaczeniu na język polski stanowi to właściwie pewne ułatwienie dla tłumacza (trudniej byłoby odwrotnie, przy tłumaczeniu na rosyjski), lecz podaje mniej dokładną informację.
Inny przykład: w klasyfikacji muzeów w języku rosyjskim funkcjonują typy niemające odpowiedników w języku polskim, a mianowicie: музей-заповедник (dosł. muzeum-rezerwat), музей-усадьба (dosł. muzeum-rezydencja, muzeum-dworek), дом-музей (dosł. dom-muzeum). Jeśli przyjrzymy się podobnym obiektom muzealnym w Polsce i przeanalizujemy ich nazwy, to zauważymy, że są one zdecydowanie ogólniejsze, bardziej uniwersalne. Na podstawie takiego zestawienia możemy uznać za odpowiednik nazw wspomnianych wyżej obiektów po prostu muzeum. Oczywiście może temu towarzyszyć dodatkowe objaśnienie (w pierwszym i drugim przypadku może to być zabytkowy zespół parkowo-pałacowy, w trzecim – dom).
Odpowiednik o węższym zakresie znaczeniowym (konkretyzacja, hiponim, wyraz podrzędny). Technika ta ma zastosowanie w przypadku odwrotnym do wskazanego wyżej, gdy konieczne będzie posłużenie się w tekście docelowym słowem czy terminem bardziej szczegółowym. Na przykład w języku rosyjskim nazwą nadrzędną, o szerokim zakresie znaczeniowym jest масло – może oznaczać zarówno masło, oliwę, jak i olej (odpowiednio: сливочное масло – masło (wytwarzane z mleka krowiego czy koziego), оливковое масло – oliwa (często po polsku używa się w języku potocznym tautologicznego wyrażenia oliwa z oliwek), рапсовое масло – olej rzepakowy, растительное масло – olej roślinny (lecz nie masło roślinne!), дизельное масло – olej napędowy). W tłumaczeniu na polski powstaje konieczność uszczegółowienia. W związku z tym wyrazu o szerokim zakresie znaczeniowym trzeba użyć razem z precyzującymi przydawkami, które podpowiedzą odbiorcy kontekst.
Podobnym, choć chyba jeszcze bardziej kłopotliwym przypadkiem jest wyraz określający stopień pokrewieństwa племянник (i włoskie nipote, które oznacza jeszcze dodatkowo wnuka i wnuczkę) i jego dwa możliwe odpowiedniki w języku polskim: siostrzeniec lub bratanek. Bez wiedzy wynikającej z kontekstu lub dodatkowych informacji poza tekstem, które pozwolą ustalić, czy chodzi o syna siostry, czy syna brata, nie możemy podać zadowalającego odpowiednika.
Jeżeli dotarcie do informacji okaże się trudne lub niemożliwe, nie pozostaje nic innego jak użycie odpowiednika o jeszcze szerszym zakresie znaczeniowym, co bardzo wyraźnie można pokazać na przykładzie analogicznego określenia stopnia pokrewieństwa w języku francuskim. Otóż le neveu ma tak szeroki zakres, że oznacza nie tylko ‘syna brata’ (czyli bratanka), ‘syna siostry’ (czyli siostrzeńca), lecz jeszcze i ‘syna szwagra’ lub ‘syna szwagierki’. Wskazanie adekwatnego, konkretyzującego odpowiednika w języku polskim wymagałoby bardzo szczegółowego zbadania sytuacji pozajęzykowej, co nie zawsze jest możliwe. Prawdopodobnie z tego powodu polskie wydanie dzieła Denisa Diderota Le neveu de Rameau zostało opatrzone tytułem Kuzynek mistrza Rameau, zawierającym bardzo ogólne określenie dotyczące pokrewieństwa30.
Kompensacja. Najczęściej oznacza podwójne zastąpienie – to znaczy rezygnację z niemającego swego odpowiednika frazeologizmu, idiomu, kalamburu czy też skrzydlatego słowa i zastąpienie go w danym miejscu odpowiednikiem opisowym, a następnie dodanie jakiegoś elementu obrazowego w miejscu, w którym tekst wyjściowy był zupełnie neutralny. Zachowanie takiego „bilansu” wskazanych środków wyrazu ma istotne znaczenie, jeśli chodzi o oddanie właściwości stylistycznych oryginału. Oczywiście ten bilans nie zawsze musi wychodzić na zero. W niektórych językach i kulturach zamiłowanie do rozbudowanych, barwnych metafor jest rzeczą naturalną, a w innych, bardziej powściągliwych, ich nagromadzenie brzmiałoby nienaturalnie czy wręcz śmiesznie. Zasadniczo jednak warto zachować poziom ekspresji i styl oryginału. Co ciekawe, niekoniecznie dotyczy to tekstów literackich. Również teksty użytkowe,
Denis Diderot,
