href="#img0c40234a535649a991541f08afe0c4a4.jpg"/>Starzenie patologiczne to takie, które jest przyspieszane przez występujące procesy chorobowe. W jego efekcie obserwuje się zmiany narządowe, które są sumą tych wynikających z normalnego starzenia i tych wynikających z chorób. Istnieje wiele chorób, których ryzyko narasta z wiekiem. Należą do nich również choroby dietozależne, np. cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca czy osteoporoza. Coraz więcej badań wskazuje również na potencjalny związek sposobu żywienia ze zwiększonym ryzykiem zaburzeń funkcji poznawczych.
3.3. Rekomendacje żywieniowe dla normalnego starzenia
3.3.1. Znaczenie dobrego stanu odżywienia w starości
Stan odżywienia – definiowany jako stan organizmu człowieka, który wynika ze zwyczajowego spożycia żywności i związanego z nim procesu wchłaniania oraz wykorzystania wchodzących w skład posiłku składników odżywczych – wpływa na stan zdrowia człowieka w każdym wieku. Jeśli jest prawidłowy, to zmniejsza ryzyko występowania wielu patologii, a w przypadku ich obecności – ułatwia proces leczenia. Ryzyko wystąpienia gorszego stanu odżywienia rośnie wraz z wiekiem, szczególnie zagrożone są więc nim osoby starsze. W związku z tym jedną z najważniejszych rekomendacji dietetycznych w normalnym starzeniu jest regularna ocena stanu odżywienia.
Kompleksowa ocena stanu odżywienia, niezależnie od wieku badanego, powinna obejmować kilka elementów:
● wywiad żywieniowy z oceną dobowego spożycia makro- i mikroskładników;
● pomiary antropometryczne: wzrost, masa ciała, obwód pasa, które pozwalają wyliczyć wskaźniki charakteryzujące stan odżywienia, np. BMI (body mass index – wskaźnik masy ciała) czy WHR (waist-to-hip ratio – wskaźnik talia–biodra); ponadto obwód ramienia, obwód łydki;
● wybrane badania laboratoryjne (hematologiczne i biochemiczne np. morfologia, rozmaz, gospodarka lipidowa, albumina, CPR [C-reactive protein – białko C-reaktywne]).
3.3.2. Optymalny wskaźnik masy ciała w starości
BMI (obliczany jako iloraz masy ciała wyrażonej w kilogramach przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu) w starości jest mniej wiarygodny i nie powinien być jedynym miernikiem oceny stanu odżywienia. Z wiekiem zmniejsza się wzrost, co traktowane jest jako proces naturalny i wynika – przynajmniej częściowo – ze spłaszczania kręgów i obniżenia uwodnienia krążków międzykręgowych prowadzącego do zmniejszenia ich wysokości. Spadek wzrostu rozpoczyna się już po 30. roku życia i do 70. roku życia wynosi średnio ok. 3,0 cm dla mężczyzn i 5,0 cm dla kobiet. Po 70. roku życia proces ten ulega nasileniu i przeciętny mężczyzna w wieku 80 lat jest niższy o 5,0 cm, a przeciętna kobieta – aż o 8,0 cm niż dawniej. W efekcie tych zmian obserwuje się wzrost wartości BMI u osób starszych o 1,5–2,5 kg/m2, mimo braku zmiany masy ciała w tym czasie. Z reguły we wczesnej starości (tj. od 65. do 74. roku życia) masa ciała ulega zwiększeniu, co związane jest z fizjologicznym wzrostem zawartości tkanki tłuszczowej. Oceniając BMI, trzeba też brać pod uwagę inne zmiany w składzie ciała, które zachodzą w procesie starzenia, tj. zmniejszenie ilości beztłuszczowej masy ciała oraz wody w ustroju. Dodatkowo rzetelna ocena wzrostu u osób starszych może być trudna np. ze względu na pochyloną sylwetkę, konsekwencje złamań kompresyjnych trzonów kręgów (u chorych z osteoporozą) czy zaburzenia równowagi i trudności z utrzymaniem niepodpartej pozycji pionowej.
U osób w podeszłym wieku, inaczej niż u młodszych dorosłych, powinno się definiować odpowiednią, tj. pożądaną masę ciała. Zwraca się przy tym uwagę, że rekomendowana przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization, WHO) klasyfikacja dla BMI, z zakresem normy 18,50–24,99 kg/m2 nie jest odpowiednia dla osób w wieku podeszłym. American Committee on Diet and Health dla osób powyżej 65. roku życia jako pożądane BMI wskazuje zakres 24–29 kg/m2 (a dla osób od 55. do 65 roku życia – 23–28 kg/m2). Inne amerykańskie rekomendacje podają zakres 22–27 kg/m2. W Europie jak dotychczas nie sformułowano żadnych oficjalnych rekomendacji odnoszących się do omawianej kwestii. Preferowanie wyższego zakresu w starości wiąże się nie tylko ze zmniejszeniem wysokości ciała, lecz także wynika z doniesień, że największe ryzyko śmiertelności u osób starszych (zamieszkujących w środowisku domowym, w wieku 65+) odnotowano przy wartościach BMI poniżej 23 kg/m2. Z kolei na podstawie analizy wyników 15-letnich badań dotyczących związku między BMI a śmiertelnością wśród osób starszych po 70. roku życia (n = 2628) Dey i wsp. zaobserwowali, że jej najmniejsze ryzyko występuje u niepalących starszych mężczyzn z BMI w przedziale 27–29 kg/m2 i u niepalących starszych kobiet z BMI w przedziale 25–27 kg/m2. Choć nie ma jednoznacznych rekomendacji dotyczących optymalnego BMI w starości, to jednak nie budzi wątpliwości, że dla osób starszych optymalne są wyższe zakresy niż dla młodszych dorosłych.
Niepokojące jest więc to, że wraz z rozwojem badań nad otyłością oraz zwiększeniem nacisku na jej prewencję i zwalczanie, wiele osób starszych z BMI powyżej 25 kg/m2 próbuje na własną rękę się odchudzać (uznając, że ma groźną dla zdrowia nadwagę, zgodnie z klasyfikacją WHO). Redukowanie masy ciała u osób starszych jest kwestią niejednoznaczną, nie tylko wobec danych na temat przeżywalności przedstawionych powyżej, lecz także doniesień, że osoby starsze z BMI ok. 27 kg/m2 charakteryzują się lepszymi wynikami leczenia podczas hospitalizacji niż pacjenci z niższym BMI (tzw. paradoks otyłości).
Zamierzona utrata masy ciała jest uzasadniona u osób starszych z tzw. powikłaną otyłością, czyli w przypadku gdy towarzyszą jej schorzenia takie jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy hiperlipidemia lub niesprawność funkcjonalna wynikająca czy potęgowana przez otyłość. Rozważając zasadność celowego odchudzania, dietetyk zawsze powinien indywidualnie ocenić korzyści i ryzyko płynące z tego typu interwencji, mając na względzie to, że diety redukcyjne przyczyniają się do zmniejszenia ilości nie tylko tkanki tłuszczowej, lecz także tkanki mięśniowej. U osób starszych bowiem nawet zamierzona utrata masy ciała może wpływać na utratę masy mięśniowej w większym stopniu niż u młodszych dorosłych, ze względu na szybkie zużywanie białek mięśni jako substratu energetycznego przy obniżonej podaży energii. Co więcej, odzyskanie utraconej masy mięśniowej może być trudne do osiągnięcia, szczególnie u osób starszych w późnej starości. Trzeba wyraźnie podkreślić, że zamierzona utrata masy ciała u osób starszych powinna być osiągana nie tylko pod nadzorem dietetyka, lecz także lekarza – najlepiej geriatry, spadek masy ciała bowiem nierzadko wymaga modyfikacji dawek przyjmowanych rutynowo leków. Co więcej, odchudzanie w późnych latach życia wymaga nałożenia mniejszego niż u młodszych dorosłych deficytu kalorycznego (200–500 kcal) i włączenia regularnych ćwiczeń fizycznych, najlepiej o charakterze wytrzymałościowo-oporowym celem minimalizowania niezamierzonej utraty masy mięśniowej i zwiększenia utraty tkanki tłuszczowej.
3.3.3. Ocena niedożywienia i ryzyka jego wystąpienia u osób starszych
W starości bardzo ważne jest jak najwcześniejsze identyfikowanie osób z niedożywieniem i jego ryzykiem celem wdrożenia diagnostyki i terapii. Konieczne jest ustalenie czynników ryzyka, które mogą niekorzystnie wpływać na stan odżywienia starzejącego się organizmu i doprowadzić do nieodwracalnych zmian. W tym celu zaleca się przeprowadzanie oceny ryzyka niedożywienia, najlepiej za pomocą narzędzia,
