która dodaje otuchy. Wszyscy są ze wszystkimi powiązani. Świat jest zaledwie wielokrotnością owej izby w rohatyńskim domu Szorów na górze przy rynku. Przez nieszczelne zasłony w oknach i niedbale zbite drzwi przenika tu światło gwiazd, więc i gwiazdy są dobrymi znajomymi, jakiś przodek czy kuzyn miał z nimi na pewno bliższą styczność. Powiedz jedno słowo w rohatyńskiej izbie, a za chwilę rozniesie się po świecie rozmaitymi ścieżkami i drogami, śladem handlowych wypraw, z pomocą posłańców, którzy nieustannie krążą z kraju do kraju, noszą listy i powtarzają plotki. Jak Nachman ben Lewi z Buska.
Nachman już wie, co mówić – rozwodzi się nad strojem panny młodej, nad pięknością jej brata bliźniaka, Chaima, tak do niej podobnego, że są jak dwie krople wody. Opisuje potrawy, które podano na stół, i muzykantów, i ich egzotyczne instrumenty, jakich tutaj, na Północy, nawet się nie widuje. Opisuje dojrzewające na drzewach figi, kamienny dom położony tak, że widać z niego wielką rzekę Dunaj, i winnice, w których już zawiązały się grona i wkrótce będą przypominać sutki karmiącej Lilit.
Pan młody, Jakub Lejbowicz – jak przedstawia go Nachman – jest wysoki i dobrze zbudowany; ubrany po turecku, przypomina paszę. Mówią już o nim „mądry Jakub”, choć nie ma jeszcze trzydziestu lat. Studiował w Smyrnie u Isochara z Podhajec (tutaj znowu słychać pełne podziwu cmokania słuchaczy). Mimo młodego wieku już zgromadził spory majątek, handlując jedwabiem i drogimi kamieniami. Jego przyszła żona ma lat czternaście. Piękna para. Gdy odbywa się ceremonia zaślubin, ustaje wiatr.
– Wtedy… – mówi Nachman i znowu zawiesza głos, choć samemu mu się spieszy, żeby to opowiedzieć – …wtedy teść Jakuba wszedł pod baldachim i przysunął usta do ucha Jakuba. Ale nawet gdyby wszyscy zamilkli, gdyby ptaki przestały śpiewać i psy szczekać, gdyby wozy zatrzymały się, nikt by nie usłyszał tej tajemnicy, którą Towa wyznał Jakubowi. Bo to była raza de-mehemanuta, tajemnica naszej wiary, ale mało kto dorósł do tego, żeby ją usłyszeć. Tajemnica ta jest tak potężna, że podobno ciało zaczyna drżeć, gdy człowiek ją pozna. Można ją wyszeptać do ucha tylko najbliższemu, na dodatek w ciemnym pokoju, żeby się nikt niczego nie dorozumiał ani z ruchu warg, ani ze zmienionej ze zdumienia twarzy. Szepcze się ją do ucha tylko wybranym, co przysięgli, że nigdy nie powtórzą jej nikomu pod groźbą klątwy sprowadzającej chorobę lub nagłą śmierć.
– Jak daje się tę wielką tajemnicę zawrzeć w jednym zdaniu? – Nachman uprzedza pytanie, które mogłoby paść. – Czy jest to proste oznajmienie, czy może przeciwnie, zaprzeczenie? A może to pytanie?
Cokolwiek to jest, każdy, kto pozna tę tajemnicę, będzie spokojny i pewny swego. Odtąd już najbardziej skomplikowana rzecz będzie się wydawała prosta. Może jest to jakaś zawiłość, ona jest zawsze najbliższa prawdy, zdanie korek, które zamyka głowę na myślenie, a otwiera na prawdę. Być może tajemnica jest zaklęciem, kilkunastoma sylabami, wydawałoby się, bez znaczenia albo ciągiem liczb, gematryczną doskonałością, kiedy numeryczne wartości liter ujawniają zupełnie inny sens.
– Po tę tajemnicę wysłano z Polski do Turcji wiele lat temu Chaima Malacha – mówi Szor.
– Ale czy ją przywiózł? – powątpiewa Jeruchim.
Przez izbę idzie szmer. Nachman opowiada pięknie, ale ludziom trudno uwierzyć, że to wszystko dotyczy ich ziomka. Tu? Świętość? Stąd się wzięło to imię? „Jakub Lejbowicz” brzmi jak imię pierwszego z brzegu rzezaka, kuśnierz z Rohatyna nazywa się tak samo.
Późnym wieczorem, gdy wszyscy się już rozeszli, stary Szor bierze Nachmana pod ramię i wychodzą na zewnątrz, przed sklep.
– Nie możemy tu tkwić – mówi, wskazując na ubłocony rohatyński rynek i ciemne chmury pędzące nisko, tak że prawie słychać, jak się drą, zaczepiając o wieżę kościoła. – Nie wolno nam tu kupić ziemi, osiedlić się na stałe. Przeganiają nas na wszystkie strony, a w każdym pokoleniu pojawia sie jakaś katastrofa, prawdziwa gzera. Kim my jesteśmy i co nas czeka?
Odchodzą od siebie nawzajem o kilka kroków i słychać w ciemności, jak strużki moczu uderzają w sztachety płotu.
Nachman widzi mały domek chylący się do ziemi pod czapą słomianej strzechy, o oknach maluteńkich, deskach zmurszałych, a za nim majaczą inne, dobudowane, tak samo pochylone, przyklejone jeden do drugiego, jak komórki w plastrze miodu. I wie, że jest w nich mnóstwo przejść, korytarzy, zakamarków, gdzie stoją wózki z nierozładowanym drzewem. I są podwórka ogrodzone niskimi płotkami, na których za dnia grzeją się w słońcu gliniane garnki. Stamtąd zaś prowadzą przejścia na inne podwórka, malutkie, tak że się ledwo w nich można obrócić, z trojgiem drzwi, a każde do innego domu. Wyżej zaś są stryszki łączące te domki górą, a w nich pełno gołębi, które odmierzają czas warstwami odchodów – żywe zegary. W ogródkach wielkości rozłożonej na ziemi kapoty zwija się z wysiłkiem kapusta, marchew pazurami trzyma się grządki. Szkoda w nich miejsca na kwiaty, więc można pozwolić sobie tylko na malwy – one rosną w górę; teraz, w październiku, badyle po malwach wydają się podpierać dom. Pod płotami wzdłuż uliczek rozrasta się śmietnik, przy którym wartują koty i zdziczałe psy. Ciągnie się on przez całe miasteczko, wzdłuż ulic, przez sady i miedze aż do rzeki, gdzie kobiety pracowicie piorą wszystkie brudy tego osiedla.
– Potrzebujemy kogoś, kto nas wesprze we wszystkim, kto nas podtrzyma. Nie rabina, nie mędrca, nie bogacza, nie wojownika. Potrzebujemy mocarza, który wygląda na słabeusza, kogoś bez lęku. On nas stąd wyprowadzi – mówi Elisza Szor, obciągając ciężkie wełniane poły płaszcza. – Znasz takiego?
– Dokąd? Dokąd mielibyśmy iść? – pyta Nachman. – Do Ziemi Izraela?
Elisza odwraca się i rusza z powrotem. Nachmana dolatuje przez chwilę jego zapach, stary Szor pachnie niedosuszonym tytoniem.
– Do świata. – Elisza Szor robi ruch ręką, jakby pokazywał jakąś przestrzeń nad nimi, nad dachami Rohatyna.
Gdy są już w środku, Elisza Szor mówi:
– Nachman, ty go tu sprowadź. Tego Jakuba.
Smyrna wie, że grzeszy, że zwodzi, że oszukuje. W wąskich uliczkach dniem i nocą odbywa się tu handel; zawsze ktoś ma coś do sprzedania, zawsze ktoś chce coś kupić. Towary przechodzą z ręki do ręki, dłoń wyciąga się po monety, które nikną w głębokich kieszeniach płaszczy, w fałdach szerokich spodni. Woreczki, sakiewki, pudełka, torby, wszędzie dźwięczy moneta, każdy ma nadzieję, że się na transakcji wzbogaci. Na schodach przy meczetach siedzą ludzie zwani sarafami i trzymają na kolanach małe stoliki z rowkiem z boku, służącym do zsypywania odliczonych monet. Obok nich stoją worki ze srebrem i złotem tudzież każdą walutą, na jaką chciałby wymienić swój kapitał klient. Mają chyba wszystkie rodzaje pieniądza, jakie na świecie istnieją, znają na pamięć kursy wymiany; żadna mądra księga, żadna najlepsza mapa, nic tak nie przedstawi świata jak profile władców wybite w miedzi, srebrze i złocie, jak ich imiona. To stąd, z płaskich powierzchni monet sprawują rządy, patrząc srogo na własnych poddanych, jak pogańscy bogowie.
Tutaj uliczki tworzą zawiłą plątaninę, w której łatwo zgubi się ten, kto nie pilnuje drogi. Bogatsi mają tam swoje kramy i sklepy, ich magazyny zaś rozciągają się w głąb budynków i przechodzą w mieszkania, w których
