„Oxford Journal of Legal Studies” 13 (1), s. 18–51.
Watson A. (1981), The Making of Civil Law, Cambridge, MA: Harvard University Press.
Weinreb L.L. (1987), Natural Law and Justice, Cambridge, MA: Harvard University Press.
KONSTYTUCJA I SUWERENNOŚĆ
Ryszard Piotrowski
Słowa kluczowe: demokracja, konstytucja, naród, prawa człowieka, suwerenność, wartości konstytucyjne
Suwerenność należy do tych pojęć, których znaczenie – w Konstytucji niezdefiniowane – nadaje sens jej postanowieniom i w istocie stwarza ustawę zasadniczą, określając jej tożsamość. Wstęp do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej stwierdza odzyskanie suwerenności w 1989 roku. Pojęcie suwerenności jest jednak tak niejednoznaczne (por. przykładowo Giaro 2017), że bez Konstytucji i jej całościowej wykładni trudno byłoby ustalić, co właściwie zostało odzyskane. Tego rodzaju wykładnia, którą można określić mianem „prokonstytucyjnej”, powinna respektować aksjologiczną tożsamość Konstytucji, znajdującą wyraz w uznaniu w jej preambule wartości za niewzruszoną podstawę państwa. Chodzi zatem o wykładnię holistyczną, która nie ustala znaczenia postanowień Konstytucji w oderwaniu od ich wzajemnego związku. Skoro w myśl art. 8 ust. 1 Konstytucja jest najwyższym prawem, to wątpliwości interpretacyjne należy rozstrzygać na rzecz respektowania podstawowych wartości i zasad konstytucyjnych, wyznaczających reguły racjonalności ustrojowej (por. Piotrowski 2018a, s. 224).
Definicje słownikowe wskazują, że suwerenność to „niezależność podmiotu politycznego (zwykle państwa) od obcej władzy”; suwerenne jest więc państwo albo „ten, kto ma władzę zwierzchnią, panujący” (por. przykładowo Dunaj [red.] 1996, s. 1077); suwerenność to „samodzielność polityczna, gospodarcza i społeczna państwa, niezależność od innych państw w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych”, a także „zwierzchnictwo, najwyższa władza” (Doroszewski [red.] 1966, s. 934). Niezależność państwa może być przecież obecnie tylko względna. Wprawdzie Karta Narodów Zjednoczonych mówi w art. 2 o zasadzie suwerennej równości wszystkich członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, to jednak art. 23 tej Karty ustanawia Radę Bezpieczeństwa i wymienia stałych członków tej Rady. Doświadczenia zgromadzone przez wiele stuleci wskazują, że suwerenność państwa zależy od wielu czynników, a w szczególności od jego położenia geograficznego, zasobów surowcowych i sytuacji gospodarczej, liczby mieszkańców, kultury i historii własnej oraz innych krajów, stosunków z sąsiadami i sojusznikami. Suwerenność pozostaje zatem stanem trudnym do osiągnięcia i utrzymania – jej granice wyznacza aksjologia osób sprawujących władzę, racjonalność polityczna, prawo i sytuacja gospodarcza państwa.
Chociaż ustawa zasadnicza, podobnie jak Traktat o Unii Europejskiej, nie posługuje się pojęciem suwerena – a suwerenność wymieniana jest jako przymiot państwa (por. Florczak-Wątor 2016, s. 257), które ją odzyskuje, ustanawiając Konstytucję – to wszakże jedna z najważniejszych zasad ustrojowych, jaką jest zasada zwierzchnictwa Narodu, jest w świetle stanowiska doktryny postrzegana jako zasada suwerenności Narodu (por. Florczak-Wątor 2016, s. 257). Pojęcie suwerenności należy do kategorii pojęć zastanych (por. Piotrowski 2016), mających istotne znaczenie w procesie wykładni Konstytucji. W przypadku suwerenności jednak chodzi o pojęcie zaliczane do „najbardziej kontrowersyjnych i spornych” (Kranz 2001, s. 103; por. także Piotrowski 2017). Osią kontrowersji jest spór o to, czy suwerenność należy rozumieć jako władzę stanowienia o prawach człowieka i jego godności, a więc w istocie władzę nad definiowaniem dobra i zła, czy też godność człowieka – jako źródło jego praw – jest przyrodzona i niezbywalna, a więc pozostaje poza zasięgiem władzy, także legitymowanej, co odzwierciedla suwerenność wartości.
Pojęcie suwerenności – nawiązujące do średniowiecznej rzeczywistości ustrojowej, w której suwerenem był ten, kto nie podlegał żadnemu zwierzchnikowi (por. Grimm 2015, s. 14) – jest w znaczącym stopniu związane z potrzebą ochrony praw człowieka. Taki właśnie sens miało ono w poglądach Marsyliusza z Padwy, wedle którego lud, a więc wszyscy stanowiący wspólnotę polityczną, dysponuje pełnią władzy prawodawczej w państwie, którego suwerenność pochodzi od owej wspólnoty i w którym każdy ma być aktywnym obywatelem; odzwierciedlało to „nowe idee o wielkości człowieka” (Suchodolski 1968, s. 98). Potrzeba spacyfikowania konfliktów religijnych, a więc ochrony jednostek przed zwalczającymi się wyznawcami, uzasadniała przyznanie statusu najwyższej władzy temu podmiotowi, który był zdolny zapewnić pokój wewnętrzny w państwie i zapanować nad waśniami poróżnionych w wierze. Tego rodzaju władzę – niezbędną, by zakończyć wojny i stworzyć warunki dla pokoju poprzez stanowienie odpowiednich praw, mających oparcie nie w woli boskiej, ale w woli władcy, monarchy albo wspólnoty politycznej – Jean Bodin określał mianem „suwerennej” (por. Grimm 2015, s. 20). Władza suwerenna była legitymowana, jeśli sprawowano ją w konstytucyjnych granicach, zgodnie z prawami bożymi i naturalnymi, przy czym ich interpretacja miała podlegać „dekonfesjonalizacji” (Grimm 2015, s. 22). Tak rozumiany suweren nie mógł naruszać własności prywatnej, a nakładanie podatków wymagało zgody stanów (Grimm 2015, s. 22). W osiemnastowiecznym konstytucjonalizmie proklamowano suwerenność ludu, co znalazło wyraz w Konstytucji 3 Maja, w myśl której „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. Kontynuacją tej pewności jest zasada zwierzchnictwa Narodu wyrażona w art. 4 Konstytucji RP; można uznać tę koncepcję suwerenności za „jedną z najbardziej trwałych fikcji podtrzymywanych w konstytucjonalizmie światowym co do dzierżyciela (piastuna) władzy najwyższej w państwie” (Complak 2014, s. 17). Jednak fikcja ta odzwierciedla ideę zakorzenioną głęboko w kulturowej tożsamości Europy (por. Piotrowski 2018e), prowadzącą do uznania wspólnoty za źródło władzy, co ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia oceny stanu przestrzegania praw człowieka.
Znaczenie nadawane pojęciu suwerenności przesądza o istocie Konstytucji, którą można określić jako jej tożsamość, a zarazem „tożsamość konstytucyjną państwa”, czyli sumę „zasad i wartości podstawowych”, rozstrzygających „o charakterze ustrojowym państwa” i określających „panujący w nim system władzy” (Garlicki 2018, s. 66). Tożsamość konstytucyjna jest postrzegana w literaturze przedmiotu jako kategoria trudna do jednoznacznego zdefiniowania (por. Rosenfeld 2013, s. 756), obejmująca zasadniczo określenie formy rządu, struktury państwa, związków między konstytucją a kulturą, w której funkcjonuje ustawa zasadnicza, a także relacji między konstytucją a tożsamością (narodową, religijną i ideologiczną) państwa. Szczególne znaczenie ma pojęcie tożsamości konstytucyjnej dla ustalenia granic zmiany konstytucji (por. Piotrowski 2018b), w tym zwłaszcza wyznaczenia granic implikowanych, wynikających z istoty konstytucji (por. Roznai 2017, s. 42), jeśli nie zostały one określone w ustawie zasadniczej i mogą być wskazane przez odwołanie się do tożsamości konstytucyjnej (por. Krishnaswamy 2010, s. 164 i n.). W doktrynie do wyznaczników tożsamości konstytucyjnej, odzwierciedlającej ideał konstytucjonalizmu, zaliczono sprecyzowanie i ograniczenie uprawnień rządu, potwierdzenie przywiązania do rządów prawa i ochrony praw zasadniczych (por. Rosenfeld 2013, s. 757). Tożsamość konstytucyjna jest definiowana jako zbiór wartości i reguł dających się wyodrębnić spośród przepisów ustawy zasadniczej w celu zastosowania dla obrony integralności konstytucji przed zagrożeniami, które mogą osłabić jej związki z narodem (Troper 2010, s. 202). Konstytucja bez tożsamości może być przedmiotem dowolnej zmiany i jest w istocie jedną z owych konstytucji bez konstytucjonalizmu (por. Sartori 1993, s. 173). A zatem identyfikacja tożsamości ustawy zasadniczej ma szczególne znaczenie dla wykładni przepisów Konstytucji RP.
To, jak rozumie się suwerenność, wyznacza tożsamość Konstytucji dlatego, że ma
