externis regendis, in rerum cognitione, et in artibus fere omnibus capiendis et exercendis.
Utrumque {hoc} perceptionum {externarum} genus dici potest directum et antecedens; quòd non alias ideas aut species praecurrentes exigat. Aliae autem sunt perceptiones, etiam earum specierum quae non sine organis corporeis ad animum perveniunt, quas, distinguendi causa, dicimus reflexas aut subsequentes, quia alias prius admissas subsequantur <7> ideas; de quibus mox erit agendum. Hactenus de sensibus externis.
IV. Sensus interni, sunt illae animi vires, quibus omnia quae intra se fiunt, aut ipse secum molitur, percipit; sive actiones, sive passiones, judicia, voluntates, desideria, gaudia, dolores, et agendi consilia. Hae vires, conscientiae internae, aut reflexionis nomine, apud claros scriptores appellantur; quibus omnia quae in ipsa mente fiunt cernuntur [objiciuntur], pariter ac sensibus externis res externae. Hi sensus externi et interni omnem suppeditant idearum supellectilem, [aut] [et ratiocinandi] materiam, in qua exercetur homini propria rationis vis; quae plenius forent declaranda, nisi ad logicam pertinerent.
Rationis ope, rerum relationes, quae dicuntur, <et> cognationes, et nexus cernere valet mens; “consequentia” et “causas, earumque progressus, et antecessiones non ignorat, similitudines comparat, et rebus praesentibus adjungit et annectit futuras, et facile totius vitae cursum videt, ad eamque degendam praeparat res necessarias.”2
Rationis usu facilè innotescit, mundum universum Dei sapientissimi opt. max. consilio ab initio fuisse constitutum, et omni tempore administratum,3 atque humano generi tributam esse hanc rationis, supra caetera animantia, praestantiam, una cum caeteris omnibus <8> sive corporis sive animi viribus, unde hominibus elucere poterit parentis sui, creatoris et conservatoris munificentissimi, ratio et consilium; quaeque hominum officia, quod vitae genus et institutio, ipsi sint grata.
V. Quum autem omne ferè bonum, quod momentum aliquod per se afferre potest ad vitam beatam, sensu aliquo proximo ratiocinationem omnem antecedente, percipiatur; rationis enim est, bona, quae sensu prius erant percepta, inter se comparare, iisque consequendis idoneas monstrare rationes et subsidia: sublimiores idcirco sensus omnes, aut percipiendi vires, sunt sedulo observandae, quippe monstraturae {quaenam naturae sint aptissima, atque} ex quibus <demum rebus> conficiatur vita beata. [Quaedam tamen antè de voluntate dicenda,] [Harum tamen explicationi praemittenda est voluntatis contemplatio;] quia et animi motus, voluntates, desideria et agendi consilia contemplantur hi sensus subtiliores, et varia inter ea cernunt discrimina.
Ubi primum igitur, ex sensu qualicunque grato aut molesto, boni aut mali cujusvis notitiam adepta est mens, sua sponte subnascuntur motus quidam, ab omni sensuum perceptione diversi, boni nempe appetitio seu desiderium, et mali fuga et aversatio. Semper etenim se prodit insita quaedam omni naturae ratione praeditae propensio aut impetus altè infixus [proclivitas altè infixa], ad omnia ea appetenda, quae <9> [ad vitam facere videntur beatam] [ipsius facere videntur beatitudinem], atque ad contraria omnia amolienda. Quamvis enim pauci serio secum examinaverunt quaenam sint ea quae ad vitam vel beatam vel miseram, vim habent maximam [maximum habent momentum]; omnia tamen appetunt homines naturâ, quae aliquod hujusmodi momentum afferre videntur ad [vitam beatam] [beatitudinem], et contraria fugiunt: quumque plura occurrunt, quae simul consectari [prosequi] nequeat mens, illa naturâ appetit, si modo tranquillo tantum motu feratur, quae caeteris plus [pollere] [habere momenti] videntur. Ubi vero, in eadem re, variae simul commiscentur bonorum et malorum species, appetit aut fugit mens, prout plus boni aut mali in re objecta inesse videatur.
Praeter hoc desiderium et fugam proprios [aversationem, primarios] voluntatis tranquillae motus, recensentur alii duo, gaudium et tristitia. Sunt vero hi novi potius mentis status, aut sensus subtiliores, quam impulsiones [motus] ad agendum. Hac autem ratione, quodammodo conficiuntur quatuor motuum classes, antiquioribus decantatae; qui omnes ad voluntatem, κατ̓ ἐξοχὴν, sive appetitum rationalem referuntur. Ubi boni spectatur adeptio, oritur desiderium; ubi mali spectatur depulsio, cautio aut aversatio. Ubi bonum contigit, aut malum est depulsum, oritur gaudium; ubi malum premit, aut bonum est amissum, tristitia. <10>
VI. Ab his animi {placidi} motibus purioribus, et tranquilla [tranquillo] stabilique beate vivendi [suae beatitudinis] appetitione, quae ratione utuntur duce; diversi plane sunt motus quidam vehementiores et turbidi, quibus, secundum naturae suae legem, saepe agitatur mens, ubi certa species ipsi obversatur, atque bruto quodam impetu fertur ad quaedam agenda, sequenda, aut fugienda, quamvis nondum, adhibita in consilium ratione, secum statuerat ea ad vitam facere vel beatam vel miseram. Hos motus quisque intelliget, qui, in se descendens, in memoriam revocaverit quali animi impetu fuerat abreptus, quae passus, quum {acriore} libidine, ambitione, ira, odio, invidia, amore, commiseratione, laetitia, aut metu, agitabatur; etiam ubi nihil de earum rerum, quae mentem commoverant, cursu ad vitam beatam aut miseram serio cogitarat. Quid quod saepe in partes contrarias distineantur et distrahantur homines, cum “aliud cupido, mens” vero, ejusque appetitus tranquillus, “aliud suadeat.”4
Perturbatos hosce {animi} motus reducunt antiqui in ἐπιθυμίαν et θυμὸν; quorum utrumque a voluntate, βοὺλησι, est diversum; prior, voluptatis spectat adeptionem, posterior, doloris depulsionem. Utrumque continet ὀρέξις ἀλόγος, sive appetitus sensitivus, qui scholasticis est vel irascibilis vel concupiscibilis: <11> eorum motus passiones appellant. {Appetitum hunc parum aptè sensitivum vocant, nisi vox sensus, ad alias a sensibus externis percipiendi vires porrigatur: etenim species quaedam nulli sensui externo obviae, motus animi turbulentiores non raro excitant; ambitionem, congratulationem, malevolentiam, gloriaeque et divitiarum libidines, offensionesque contrarias. Isti autem nomini subesse volunt, omnes appetitiones et offensiones vehementiores et improvidas, sensuque turbido conjunctas.} Istiusmodi motuum quatuor sunt genera, qui bonum spectant consequendum, cupiditatis; qui malum depellendum, metus; qui bonum quod contigit, aut malum quod depulsum est, laetitiae, qui bonum amissum aut malum imminens, aegritudinis [doloris] nomine notantur. Horum cujusque etiam plura sunt genera, aut partes, pro rerum varietate quam spectant variae passiones, quibus sunt nomina notissima, <libido, congratulatio, ambitio, avaritia, luxuries, superbia, ira, indignatio, invidia, ultio, aemulatio, verecundia;< quaeque ex iis quae mox sunt dicenda, satis cognosci poterint.
VII. Voluntatis motuum, sive puriorum sive turbidorum, alia est divisio, prout sibi quisquam expetit voluptatem aliquam aut utilitatem, aut alteri. Gratuitam esse aliquando hominum bonitatem, nullam suam utilitatem spectantium, ubi animo benigno et amico alteri consulunt, satis constabit si quisque <12> se excusserit, si vitae suae consilia amica et caritates, {studia denique et dilectiones quibus bonos clarosque prosequimur;} si morientium curas et studia, officiorumque in extremo spiritu conservationes perspexerit; praecipue vero clarorum virorum facta, et consilia, et mortes pro amicis, pro liberis, pro patria, praemeditatas et voluntarias.
Voluntatis motus hi gratuiti, sunt vel puri vel perturbati, quales et illi quibus sibi consulit quisque{, eaque consectatur quae sibi grata videntur}. <Atque> Varii qui {in utroque genere} existunt animi motus, simpliciores aut magis inter se implicati, innumera obtinent nomina, pro variis rebus expetitis aut declinatis; atque prout vel se respicit mens, vel alios homines, eorumque mores, et fortunas; aut caritates, et conjunctiones varias, quibus nobiscum, aut inter se, colligantur; aut contra, odia, et dissidia quibus distrahuntur illi, quibus aliquid animum nostrum commovens obvenerat; aut qui suis consiliis, aut actionibus, hisce eventibus causam dederant{. Diversi longe sunt hi motus benigni a tranquillo communis foelicitatis desiderio, neque ex eo nascuntur: etenim per se suâque sponte existunt, ea specie causâve oblatâ, quae iis excitandis apta nata est. Iis explicandis commodior erit locus, postquam subtiliores animi sensus explicuerimus, citra <13> quorum notitiam plurimi voluntatis motus intelligi nequeunt.}5
Quae sensu quovis proximè commendantur sunt omnia propter se expetenda; in iisque, aut eorum praecipuis et maximis, situs est bonorum finis. Quumque usu rationis compertum fuerit, res per
