ipse qui agit sua moveatur utilitate, [ea tamen apud alios] [ejus tamen ratio abita, apud ceteros,] actionis honestatem imminuere videtur, <aut> nonnunquam omnino tollere. Beneficentiam eam praecipuè [solam] comprobant homines, quam putant gratuitam; quam fucatam simulatamque esse norunt, oderunt. Ubi utilitates apertiores, gloria, gratia, remuneratio spectantur praecipue, exigua aut nulla videtur esse honestas: Haec enim officiorum simulatione, sine ulla vera bonitate, assequimur.
11Quid, quod et {ipsi agenti et aliis,} eo honestior videtur recta actio, magisque laudabilis, quo majore cum labore, damno, aut periculo fuerat conjuncta. {Non igitur consilia actionesque honestae ea specie commendantur, quod ipsi prosint qui easdem susceperat: neque magis quod nobis spectantibus et comprobantibus prosint. Eâdem enim laude admirationeque prosequimur res praeclare gestas heroum priscorum, in primis mundi seculis, unde ad nos nihil emolumenti pervenisse arbitramur. Virtutem etiam in hoste, <21> nobis formidolosam, comprobamus: proditoris contra, quem ob nostram utilitatem mercede corrupimus, perfidiam odimus et detestamur, ut etiam aliorum libidines sibi opportunas flagitiosi.
Neque dixeris ideo officia comprobari quod populari fama sint gloriosa, aut praemia consecutura; haec enim ei soli qui officiis fungitur eadem commendabunt.} Nemo {deinde} laudat, aut ab aliis laudem sperare potest, qui non sentit esse aliquid quod et sibi, et aliis, per se, sua sponte, et sua natura, videatur laudabile. Nemo gratiam referendam sperat, nisi qui eo ipso fatetur benevolentiam, et beneficentiam, esse per se et sua natura amabilia. Nemo praemia a Deo potest sperare, nisi qui credit esse aliquid quod ipsi Deo videtur per se amabile, et praemio dignum. Nemo poenas a Deo metuit, nisi pro meritis. Qui leges Dei laudat, ideo laudat quod ea jubeant quae per se sunt recta, justa, pulchra; vetentque omnia contraria.
{Hunc sensum a natura datum, atque ideo plurima per se, sua vi, sua sponte videri recta, honesta, pulchra, laudabilia, ostendunt et animi placidi motus, et turbidi, vi prorsus naturali excitati; qui suam cujusque utilitatem haud respicientes, ex aliorum moribus et fortunis observatis nascuntur, palamque <22> testantur quales nos esse velit natura, de his mox erit agendum. Per omnium vitas, vitae que fere partes omnes, serpit hic sensus, neque ullam fere delectationem ingenuam, aut artem, sui expertem esse sinit. Hinc omnis fere pendet Poëtica et Rhetorica, ipsaeque pictorum, eorumque qui signa fabricantur, sculptorum, histrionumque artes: in amicis, conjugibus, sodalibus eligendis plurimum valet, seque in ipsos lusus jocosque insinuat. Qui haec omnia pensitaverit, nae ille cum Aristotele consenserit “ut ad cursum equum, ad arandum bovem, ad indagandum canem, sic hominem ad duas res, ad intelligendum et agendum esse natum, quasi mortalem Deum.”12
Neque verendum ne hac ratione, quae sensui cuidam, ipsi quidem animo non corpori naturâ insito, virtutum vitiorumque notitias omnes tandem acceptas refert, virtutis dignitati et constantiae quicquam detrahatur. Stabilis enim est natura, sibique semper constans: neque magis metuendum, ne hominum naturâ mutatâ, evertantur virtutum fundamenta, quam ne sublata gravitate, mundi compages dissolvatur. Neque huic rationi consequens est, omnia ipsi Deo a primo fuisse ita paria et indifferentia, ut aliter constitutis hominum sensibus, alia omnia honesta aut turpia efficere potuisset. Si quidem enim <23> Deus a primo fuit sapientissimus, perspiciebat, affectiones animi benignas iis insitas animantibus, qui sibi invicem suis actionibus prodesse aut obesse possent, omnium saluti inservituras: contrariarum autem omnia contraria fore consequentia; neque aliter fieri potuisse: eum itidem sensum inserendo, qui omnia benigna et benefica comprobaret, perspexit se ea omnia cuique per se grata effecturum, quae alia omni ratione, toti horum animantium universitati necessario profutura essent: contrarium autem sensum qui contraria probaret inserendo, (quod an fieri poterat vix satis apparet,) ea per se grata reddidisset, quae, aliis de causis, et singulis et universis fuissent nocitura. Deus igitur a primo bonus et sapiens, sensum hunc amica et benigna comprobantem, necessario inserere voluit; neque virtutis natura magis est mutabilis, quam Dei ipsius bonitas et sapientia. His quidem Dei virtutibus ab hac quaestione sejunctis, nihil certi maneret.}13
XI. Comprobationis autem diversi sunt gradus, virtutumque species aliae aliis pulchriores, ut et vitiorum, turpiores. “Inter benevolas animi affectiones aequè late patentes, magis decorae sunt stabiles et tranquillae, quam perturbatae.” “Inter animi motus pariter tranquillos et puros, aut pariter turbatos et vehementes, illi <24> magis laudantur qui latius patent, et maxime qui latissime, ad totam scil. rerum sensu praeditarum universitatem pertinentes.”14
Diximus ex virtutis comprobatione ardentiorem efflorescere amorem, in eos qui virtute videntur praediti. Quumque in omnes nostras vires, affectiones, sensus, vota, appetitiones, animum [mens] reflectere possimus, eaque contemplari; ille ipse decori et honesti sensus acrior, ardentior virtutis appetitio, et honestiorum omnium amor et caritas, omnino comprobabitur; neque ulla animi affectio magis, quam optimi cujusque dilectiones et caritates. Atque quum ipse Deus omnis boni et honesti sit fons inexhaustus, et exemplar absolutum, cui et innumeris beneficiis omnino gratuitis acceptis devinciuntur homines; nulla animi affectio magis comprobabitur, quam summa in Deum veneratio, ardentissimo cum amore, et studio illi obsequendi cui gratiam referre nequimus, conjuncta; una cum fidentis submissione animi, se suaque omnia ipsi permittentis, stabilique [ipsius virtutes] [ipsum in omni virtute] imitandi studio, quousque patitur naturae nostrae imbecillitas.
Damnantur itidem magis malignae omnes animi affectiones, et agendi consilia, quo deliberata sunt magis et obstinata. Levior <25> {paulò} est eorum turpitudo quae ex subita quadam, et brevi transitura cupiditate sunt profecta; longèque levior eorum quae ex subito metu aut ira. Damnatur maxime ea sordida et rebus suis semper attenta philautia, quae omnem humaniorem sensum excludit, omnes affectiones benignas superat, atque ad alios quoscunque sui causa laedendos incitat.
Merito inter turpissima, et naturâ ratione praeditâ indignissima, censetur omnis in Deum impietas; sive admittantur ea scelera quae Dei contemptum palam produnt; sive ea sit de Deo colendo incuria, ut nulla de eo meditatio, nulla sit ejus veneratio, nulla ei gratia habeatur. Neque quicquam affert, vel ad pietatis laudem et necessitatem minuendam, aut impietatis turpitudinem, quod Deo neque prodesse possit hominum pietas, neque obesse impietas. Etenim animi affectiones spectat praecipue, et comprobat aut damnat, hic recti et honesti sensus, non earum in rebus externis efficaciam. Depravatus est et detestabilis, qui benefico et optime merito non habet gratiam, etsi eam referre nequeat; quique vel viros claros atque optimè meritos non amat, laudat, celebrat; quamvis eos nequeat ad altiores dignitates aut opes promovere. Sponte sua prorumpit ingenium probum et honestum, sive <26> quis potest quicquam illorum gratia quos amat et veneratur efficere, sive non potest. Haec omnia non adeo ratiocinatione, sed intimo potius probi cujusque sensu innotescunt.
XII. Sublimior hic sensus, quem vitae totius ducem constituit ipsa natura, etiam atque etiam est considerandus; quippe qui de omnibus animi viribus, motibus, et agendi consiliis judicat; inque ea omnia suo jure arrogat sibi imperium; gravissimamque eam sert sententiam, in ipsis virtutibus, ipsoque pulchri et honesti studio, sitam esse et hominis dignitatem sive praestantiam {naturalem}, et vitam beatissimam. Qui sensum hunc sovent excoluntque, ejus vi sentiunt se confirmari posse ad gravissima pericula subeunda, aut maximas rerum externarum jacturas lubenter faciendas, ne amicorum, patriae, aut communem omnium utilitatem, ullamve officii sui partem deserant: eâque sola ratione, suam indolem vitaeque rationem, sentiunt se penitus posse comprobare. Acri item morsu cruciantur, caecisque verberibus caeduntur, qui hunc animi spernunt principatum, officia sua externorum malorum metu, aut utilitatum appetitione deserentes.
Divinioris [Sublimioris] hujus sensus, qui animi affectiones gratuitas et latissimè patentes commendat <27> praecipuè, principatus elucet cum sua sponte, suaque vi, tum quod sibi {praecipuè} plaudat vir bonus, suum probet ingenium, sibique vel maxime placeat, quum reprimit, non solum eos omnes appetitus, sive humiliores, sive sublimiores, qui suae prospiciunt utilitati aut voluptati; verum arctiores quasque στοργῦς aut amicitiae caritates,15 ipsumque patriae amorem; quo communi et majori omnium consulat foelicitati. Bonitatem enim eam latissimè patentem, caeteris omnibus <praeponit> animi affectionibus, sive suam spectent utilitatem, sive eorum qui arctiore quavis necessitudine sibi devinciuntur{, non praeponit solum hic sensus; verum etiam laetiore honestatis veraeque gloriae conscientia,
