rebus aliis, per se bonis et expetendis, inservire; <haec etiam> omnia quibus ea est vis expetentur, propter ea quibus assequendis inservire videntur; qualia sunt opes, divitiae, potestas.
Quemadmodum vero, praeter passiones eas, aut motus perturbatos, qui bus certas res, naturae lege sibi commendatas, sui causa quisque exquirit, insita est homini tranquilla propensio, aut impulsio quaedam valida, cogitabundo cuivis obvia, [ad vitam ex ipsius natura beatissimam] [ad maximam quam capit ejus natura beatitudinem] appetendam; cujus appetitus ope caeteros animi motus, sui causa quicquam anquirentes, regere possit et reprimere: sic, quicunque animo tranquillo aliorum naturas, ingenia, mores, in suo conspectu posuerit, similem inveniet animi propensionem, ad communem omnium, eamque maximam, [prosperitatem et felicitatem] [beatitudinem] expetendam. Quam animi affectionem, sensu suo interno maxime comprobatam, quicunque seria meditatione excoluerit, eam adeo validam poterit efficere, ut caeteris omnibus appetitionibus, <14> sive suam, sive paucorum quorumvis utilitatem spectantibus, imperare possit, easque regere aut reprimere.
VIII. His de voluntate breviter expositis, progredimur ad alios animi sensus declarandos, quos diximus reflexos aut subsequentes; quibus novae cernuntur species, novae admittuntur perceptiones, ex rebus sensu aliquo, externo aut interno, praeceptis; ex aliorum etiam hominum conditione, aut eventibus etiam ratiocinatione aut testimonio cognitis, oriundae. Horum quosdam, minus ad rem nostram facientes, obiter attingemus, in aliis magis necessariis moraturi. Visu et auditu cum caeteris animalibus communi utuntur homines: apud hos vero, “aurium” et oculorum “est admirabile quoddam et artificiosum judicium,”6 quo multa cernunt subtiliùs; in formis corporeis, pulchritudinem, venustatem, partium convenientiam; in sonis, gratum concentum et harmoniam; in artibus, “in pictis, fictis, coelatis,”7 in ipso motu et actione, imitationem: quae omnia humaniore nos perfundunt voluptate. Huic comparandae inserviunt artes plurimae, et mechanicae et liberales; hanc consectantur homines in iis operibus, eoque instrumento omni, quae vitae usus et necessitates requirunt.
Sunt et non dissimiles perceptiones gratae, ex rei objectae amplitudine subnascentes, <15> atque ex ipsa novitate, pro naturali cognitionis et scientiae appetitu.
In ingenuis hisce voluptatibus numeranda est ea humanissima, quae ex veri cognitione exsurgit; quam omnes propter se appetunt; quaeque pro ipsarum rerum dignitate, cognitionisque evidentia, laetior est et jucundior.
Quae sensibus hisce commendantur omnia sunt quidem propter se, et sua sponte, expetenda. Etenim solertissimo et benignissimo Dei opt. max. consilio, in uberiorem vitae commoditatem, ita fabricati sunt hi sensus, et appetitus, ut ea fere omnia nobis proxime et per se commendent, quae, et alia ratione, vel nobis vel humano generi sunt profutura.
IX. Sunt et subtiliores alii sensus et utiliores; qualis est ea sympathia, sive sensus communis, cujus vi super aliorum conditione commoventur homines, {idque innato quodam impetu, consilium omne aut rationem praevertente,} ex aliorum foelicitate, gaudium, ex infortuniis moerorem colligentes; prout et ridentibus arrident, et flentibus collachrymant; etiam ubi nulla suae conditionis habetur ratio: Unde sit {etiam} ut nemo satis beatus esse possit, ex eo solo quod sibi suppetant omnia ad vitae copiam et jucunditatem facientia: hoc etiam expetet <16> quisque, ut suppetant et ea quae aliis sibi caris vitam praestare possint beatam; quippe quorum [horum enim] miseriâ omnis vitae suae status perturbaretur.
Mira hac naturae vi, quadam quasi contagione, una cum gratuita bonitate, efficitur, ut vix ullae sint voluptates, ne corporis quidem, quae aliorum consortio non plurimum adaugeantur. Nulla est laeta aut hilaris animi commotio, quae non inter plures dispertiri et diffundi flagitet. Vix quicquam gratum, laetum, facetum, aut jocosum, quod non ex pectore exardescat, ebulliat, atque inter alios prorumpere gestiat: neque quicquam homini gravius aut tristius, quam aliorum, praecipue immerentium, spectare aerumnas, dolores, moerores, miseriam.
X. Hominem vero ad agendum esse natum monstrant omnes ejus vires, instinctus, et desideria actuosa{; quod et sensus cuique alte infixus confirmabit. “Appetit enim animus aliquid agere semper, neque ulla conditione quietem sempiternam potest pati”: “neque si jucundissimis nos somniis usuros putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari; idque si nobis nostrisve accidat, mortis instar putemus”8}. Facultatis etiam [fere] cujusque in homine comes est et moderator sensus aliquis, eum ejusdem usum comprobans, qui [universis est commodissimus] [maxime est secundum naturam], vitaeque communi <17> maxime profuturus [profuturum]. Muta etiam animantia, quamvis fortè nullos habeant hujusmodi sensus subtiliores, quos reflexos diximus, instinctu quodam tamen, omnem voluptatis notitiam aut spem antecedente, incitantur quaeque ad ea quae sunt secundum cujusque naturam; et in iis summam sibi inveniunt foelicitatem; aut saltem optimè generis sui foelicitati inserviunt. Tales et in hominibus reperiuntur instinctus plurimi; qui rationis et in se [suaque agendi consilia introspiciendi] [reflectendi] vi instructi, variis etiam gaudent sensibus reflexis, quibus subtilius est judicium de plurimis quae sensus fugiunt crassiores; praecipue vero de omni virium insitarum usu. His {etenim sensibus} cuique {proxime et per se} commendatur is naturalium virium usus, qui maximè est secundum naturam; quique aut sibi aut humano generi est maxime profuturus: idemque in alio comprobatur, et fit per se laetabilis et gloriosus. In ipso corporis statu, et motu, cernimus aliquid sua sponte et per se gratum; quod et in alio comprobamus. Invoce et gestu; in corporis, ipsiusque animi viribus; in artibus imitatricibus, quas antea diximus; in ipsis actionibus externis, et exercitationibus, quibus vel in gravioribus negotiis, vel animi causa utimur, aliud alio cernitur magis decorum, et homine dignum; quamvis nulla virtutis moralis <18> specie commendetur. {In iis tamen quae homini propriae sunt viribus, earumque usu, praecipue elucet omnis venustas, omne decus. Quae caeteris animalibus sunt communes, eae humiles, hominisque praestantia parum dignae. Inter ea quae homini sunt propria, a voluntariis tamen virtutibus diversa, praecipua est veri cognitio. “Omnes enim trahimur et ducimur ad cognitionis et scientiae cupiditatem, in qua excellere pulchrum putamus: labi autem, errare, nescire, decipi, malum et turpe ducimus.”9}
Quod vero attinet ad vires animi illustriores, voluntatis motus, et graviora agendi consilia; insitus est omnium divinissimus ille sensus, decorum, pulchrum, et honestum, in animi ipsius motibus, consiliis, dictis, factisque cernens. Hoc sensu certum homini ingenium et indoles, agendi genus quoddam, vitaeque ratio <quaedam> et institutio, ab ipsa natura commendatur; atque in consentaneis officiis peragendis, et recordandis, sensu mens pertentatur laetissimo; contrariorum vero omnium piget pudetque. Aliorum etiam facta aut consilia honesta favore prosequimur et laudibus; eosque in quibus est virtutis significatio, majore amplectimur benevolentia et caritate. Contraria aliorum facta, aut consilia, damnamus et detestamur. Quae hoc sensu comprobantur recta dicuntur, <19> et pulchra; et virtutum nomine appellantur: quae damnantur, soeda dicuntur, aut turpia aut vitiosa.
Comprobationem movent voluntatis motus, et agendi consilia omnia benigna, aut illae animi propensiones{, vires} et habitus, qui ex ea gratuita bonitate fluere, aut cum ea connecti videntur; {aut indolem erectiorem, sublimioribus gaudiis deditam, neque suae solum voluptati humiliori aut utilitati intentam indicare;} aut saltem qui contrariam indolem, angustam et humilem sui curam aut philautiam, suam ipsius solummodo respicientem utilitatem aut voluptatem <humiliorem>, excludere censentur. Quae damnantur sunt vel haec ipsa philautia {nimia}, vel morosae, iracundae, invidae, aut malignae animi affectiones, quibus incitantur homines ad alios laedendos; aut denique nimiae humiliorum voluptatum libidines.
Innatum esse homini hunc sensum, testimonio omnium gentium et seculorum, plurima suis suffragiis comprobantium et damnantium, [suae utilitatis ratione omni detracta,] [quamvis nulla suae utilitatis habeatur ratio] satis confirmatur. Quas utilitates astutè saepe spectari volunt, aut comprobandi et damnandi causas callidè commenti sunt quidam non indocti, [ex illis ipsis deprompta argumenta,] [his fere omnibus] sensum hunc esse innatum, omnibusque his causis priorem, satis ostendunt [efficiatur:]. <20> Quae ipsi agenti obventurae sperantur [sunt] utilitates, sive apertiores sive magis latentes, sua ipsi consilia et actiones commendare possunt, non vero aliis, qui nullum inde capiunt fructum. Utilitates aliis ex actione quavis obventurae, sine proximo decori sensu, eam neutiquam ipsi agenti commendabunt.10
