devrinde yetişen astronomlar, boylam derecesinin uzunluğunu bugünkü imkânlarla bulunan gerçek uzunluğa yakın bir rakamla tespit etmişlerdi.
O devrin meşhur astronomi âlimlerinden biri de Ebü’l Abbas Ahmet El Fergani’dir. Halife Mütevekkil zamanında Nil nehrinin taşmasıyla ilgili ölçmelere nezaret eden Fergani, astronomi konusunda El Medhal ilâ ‘ilmi hey’eti’l-eflâk adlı bir eser yazmıştır.
Bu dönemin en büyük astronomu, Bettâni olmuştur. Ayrıca Biruni, Ömer Hayyam, Nasiruddin El Tusi de meşhur astronomi bilginlerindendir.
Astronomi ile bağlantılı olarak gelişmiş bir ilim dalı olan astroloji alanının en meşhur siması ise Ebu Maşer El Belhi’dir.
İslam inancı tarafından reddedilmesine karşılık, dönemlerinin pek çok sultanı gibi, Abbasi halifeleri de müneccimlere çok önem verir, savaşlara ve mühim işlere onların fikirlerini almadan başlamazlardı. Nitekim Halife Mansur Bağdat’ın imarına Müneccim Ebu Sehl b. Nevbaht’tan şehrin uzun yıllar ayakta kalacağına dair bilgi aldıktan sonra başlamıştır.
Fezari tarafından Arapçaya tercüme edilen Sind-Hind adlı eserin, sayılar sistemiyle ilgili bilgilerin İslam dünyasına girişinde önemli rol oynadığı kabul edilmektedir. Daha sonra Muhammed b. Musa El Harizmi ve Habeş El Hasib’in hazırladığı tablolar, sayıların bütün İslam dünyasına yayılmasına vesile olmuştur. Matematik sahasındaki en seçkin sima hiç şüphesiz Harizmi’dir. O en eski astronomi tablolarını derleyen bilgin olduğu gibi aritmetik ve cebirle ilgili Hisâbü’l-Cebr ve’l-Mukâbele adlı en eski eserin de müellifidir. İmran b. Vaddah, Şihab b. Kesir ve Ebu Mansur El Bağdadi de Abbasiler Devri’nin başlıca matematikçileri arasında yer alır. Geometri sahasında ise Mansur zamanında Bağdat Ulu Camii’nin planını çizen Haccac b. Ertat zikredilebilir.
Müslümanların ilme en büyük katkı sundukları alanlardan biri de kimya alanı olmuştur. İslam kimya ilminin kurucusu Cabir b. Hayyan’dır. Emevilerden Halid b. Yezid’in öğrencisi olan Cabir, teorik alanda olduğu gibi laboratuvar deneyleriyle de kimya ilmine hizmet etmiştir. Daha sonra gelen kimyacılar onu üstat olarak kabul ederler. Bunların en meşhurları Tuğrâî ve Ebü’l Kasım El Irâki’dir.
Tarih, Abbasiler’le Başladı
İslam tarihçiliği Abbasiler Dönemi’nde sistematize edildi. İslam siyasi tarihinin ilk müellifleri, ilk kültür ve ilim tarihçilerinin hepsi Abbasiler Devri’nde yaşamış ve İslam tarihçiliğine yön vermişlerdir. Daha sonraki devirlerde yetişen tarihçiler İslam’ın ilk üç asrı hakkında verdikleri bilgileri hep bu dönem kaynaklarına borçludurlar.
İslam tarihçiliği, önce Hz. Muhammed (s.a.v.) ve sahabelerin hayatlarını yazmak amacıyla başlatıldı. Tarihçilik, eskiden beri Araplar arasında bilinen ensab ilminin de yardımıyla toplumun bütün unsurlarını kapsadı ve aynı zamanda “rical ilmi’nin gelişmesine de yardım etti.
İlk devir tarihçileri naklettikleri haberlerin başında genellikle onu nakleden kimselere ait rivayet senedini de verirlerdi. Böylece tarihî olaylara dair haberler, hadisler gibi senet ve metin kısımları olmak üzere iki ana unsurdan meydana geliyordu. İslam dünyasındaki ilk büyük tarihçilerden sadece Zührî, Abbasiler Devri’nden önce, Süleyman b. Tahran, Musa b. Ukbe, siret ve tarih ilminin babası sayılan İbn İshak, Kitâbü’l-Meğâzi’nin ve daha birçok eserin müellifi olan Vâkıdî gibi büyük tarihçilerin hepsi Abbasiler’in ilk devirlerinde yaşamışlardır. Bugünkü siret ve meğâzi bilgilerimizin temelini, İbn İshak ile Vâkıdî gibi Abbasi halifelerinin himaye ettiği âlimlerin eserleri oluşturmaktadır. İbn İshak’ın eserini ele alarak yeniden düzenleyen İbn Hişam ile Vâkıdî’nin kâtibi İbn Sa’d da bu devrin diğer önemli iki simasıdır. İbn Sa’d’ın et-Tabakâtü’l-Kübra’sı İslam dünyasında biyografi alanında yazılan ilk önemli eserdir.
İslam dünyasında coğrafi eserler ilk defa Arabistan’a dair malumat şeklinde ortaya çıkmış, fethedilen ülkeler hakkında verilen bilgilerle zenginleşmiş ve nihayet İran, Hint ve Yunan kaynaklarından yapılan tercümelerle 10 ve 11. yüzyıllarda en yüksek noktasına ulaşmıştır.
Klasik Toplumsal Tabakalar Abbasiler’de de Vardı
Abbasi Devleti’nde de toplum, havas denilen yönetenler ve avam denilen yönetilenlerden oluşuyordu. Arap, Fars, Türk gibi etnik çeşitliliğe sahip olan devlette, zaman zaman etnik unsurlar arasında çatışmalar yaşanıyordu.
Toplumun önemli bir kesimini de köleler teşkil ediyordu. Köleler Slav, Rum ve zenci kökenli idi. Köle ticaretinin en önemli pazarı Mısır, Kuzey Afrika ve Kuzey Arabistan idi.
Sosyal sınıflardan biri de Yahudi ve Hristiyanlardan oluşan zimmilerdi. Bunlar devletin himayesinde geniş bir din hürriyetiyle rahat bir şekilde yaşıyor ve ibadetlerini yapabiliyorlardı.
Abbasi sarayında, Sasanilerin büyük etkisi olmuştu. Halifeler gösterişli giyinmeyi severlerdi. Valiler ve diğer seçkinler de halifeyi taklit ederlerdi.
Cuma günleri dışında devletin en önemli günleri dinî bayramlardı. Bayram namazlarını ve cuma namazlarını halifeler kıldırırlardı. Ayrıca Nevruz gibi diğer toplumların önemli günleri saray tarafından kutlanırdı.
Tarıma Dayalı Bir Ekonomi Vardı
Abbasi Devleti’nde, dönemin diğer devletlerinde olduğu gibi, tarım ekonominin temelini teşkil ediyordu. Tarımsal üretim, devlet gelirlerinin önemli bir kısmını oluşturuyordu. Bu nedenle üretimde verimi artırmak için Abbasi halifeleri sulama kanallarına büyük önem vermişlerdir. Sulama kanallarının yapımında Çinli mühendislerden yararlanılmıştır. Samarra şehrinin sulama kanalları da Çinli mühendisler tarafından yapılmıştır.
Sulanabilen büyük nehir vadilerinde yetiştirilen buğday, arpa ve pirinç ülkenin önemli ürünleri arasında yer alıyordu. Hurma ve zeytin ikinci derecede önemli besin kaynağıydı. Ayrıca her çeşit meyve, sebze ve çiçek yetiştiriliyordu.
Hindukuş Dağları’ndan gümüş çıkarılıyordu. Burada 10 bin maden işçisinin çalıştığı kaynaklarda belirtilmektedir. Sudan’dan altın getiriliyordu. Fars ve Horasan’da bakır, kurşun ve demir, Beyrut’ta zengin demir cevheri yatakları vardı. Basra Körfezi’nden de bol miktarda inci elde ediliyordu.
Diğer yandan dokumacılık önemli bir sektördü. Elbiselik ve döşemelik kumaşlar, halı, yatak takımları, keten kumaşlar Feyyûm, Dimyat, Tinnis, Dâbık ve İskenderiye gibi önemli merkezlerde dokunuyordu. İran’da Kâzerûn şehri dokuma sanayisinde ileri gitmişti. Pamuk başlangıçta Hindistan’dan ithal edilirken daha sonra İran’ın doğusunda yetiştirilmeye başlandı. Merv ile Nişabur pamuk üretiminin önemli merkezleri hâline geldi. Pamuk üretimi, daha sonra İspanya’ya kadar yayıldı.
Hemen her yerde halı dokunmakla birlikte en iyileri Taberistan ve Azerbaycan’dan geliyordu. Bunlardan başka gül suyu ve ıtriyat sanayisi, cam, kâğıt ve sabun sanayisi, maden işletme ve silah atölyeleri ile tuğla ocakları da başlıca endüstri kollarını teşkil ediyordu. Sadece Bağdat’ta 4000 cam ve 30.000 tuğla imalathanesi vardı. Kiremit ve tuğla endüstrisinin diğer başlıca merkezleri ise Kufe, Basra, Hîre ve daha sonraları Samarra idi.
Abbasiler’den önce de Irak
