олий мақом эмас, – изоҳлади узун соч. – Париж ресторанларидек бўлмаса-да, очликдан ўлмаймиз, Совет ҳукумати учун муҳими шу. Чунки у биздан ҳали ҳамма маълумотни суғуриб ололгани йўқ. Сиз-чи, Москвага қандай келиб қолдингиз, жаноб поручик?
Ютаро Тода ўзи ҳақида қисқача айтиб берди, аммо оқларга қарши жанг қилгани ва тезкор партизан отряди командири бўлганини айтмади. У ички бир сезги билан бу тўғрида гапирмаслик кераклигини ҳис этган ва тез орада тўғри йўл тутганини билди.
Танишдилар. Саккиз кишилик камерада йигирма икки киши жойлашганди. Улар ўз исмларини, фамилияларини, ким эканликларини айтишар ва поручикка қўл беришарди. У қўлларни сиқар, бошини ирғар, лекин бирданига ҳаммани эслаб қолиш қийин эди. Фамилияси Смидович бўлган узун соч анархист бўлиб чиқди. Генералман дегани ростдан генерал бўлган экан. Унинг фамилияси Павлов эди ва биринчи жаҳон урушида дивизияга қўмондонлик қилганди.
Нонуштадан сўнг кимларнидир сўроққа чақиришди, ухлаш навбати келганлар уйқуга кетди, қолганлар нималар биландир ўзини машғул қиларди.
Камерадаги маҳкумлар турли тоифадаги одамлар эди. Бу ерда эсерлар, монархистлар, иккита террорист ва ҳатто ўз хизмат ваколатларини суиистеъмол қилгани учун қамалган бир большевик ҳам бор эди.
Ютаро Тода Россиядаги ўша пайтда мавжуд сиёсий партияларнинг дастурларини унча тушунмасди, лекин эшитиш қизиқарли эди ва у қизғин мунозаралар моҳиятини қунт билан ўрганарди.
– Анархия – тартиботнинг онаси, – қизишарди Смидович, таралмаган узун сочларини силкитиб. – Буни мен айтмаганман ва сиз ҳам, жаноб большевик, инкор этолмайсиз. Агар биз ҳокимиятни эгаллаганимизда, бутун дунёга кўрсатиб қўйган бўлардик…
– Читтак “Денгизни ёндираман”, деб таҳдид қиларкан, – киноя билан кулди елкаси кенг, гўштдор юзли ва оқарган сочлари ҳурпайган большевик. – Ўзиям роса бошқарардинглар-да!
– Ҳарқалай, сизнинг тартибингиздан яхшироқ бўларди, – қаршилик билдирди анархист. – Сизларнинг Ленинингиз ўзини инқилоб назариячиси деб ҳисоблайди-ю, аслида анархистларнинг қарашларини тарғиб қилган.
– Қанақасига? – қизиқиб қолди монархистлардан бири.
– Шунақасига. Ўн саккизинчи йилда Смольний қасрида нутқ сўзлаганида шахсан қатнашганман. У ўшанда армиясиз, амалдорларсиз ва полициясиз давлат ғоясини олға сурганди. Айтинг-чи, бу анархия эмасми?
– Ўрнига нимани таклиф қилди? – қизиқсинди пенсне таққан чўққисоқол кадет7.
– Ўзининг севимли ишчи ва деҳқон депутатлари советини. Қуролланган халқ, алмашадиган раҳбарият ва ҳоказо.
– Саводсиз тўпорилар қўмондонлик қилган бўларди, – заҳархандалик билан кулди генерал Павлов.
– Мана шу саводсиз тўпорилар, жаноби олийлари, сиз ва Деникин, Краснов, Юденич каби яна бир қанча генералларингизни Россия чегарасигача иштонсиз қочишга мажбур қилган, – деди жаҳл билан большевик.
– Ва иссиққина штабингизда эмас, балки бу ерда ўтирганингиз ҳам
Октябрь инқилобидан олдин ўрта ҳарбий таълим муассасаси (кадетлар корпуси) битирувчиси.
