i prawienia kazań. Brak poczucia napiętnowania z powodu swojego zachowania pozwolił mu z otwartą głową przyjrzeć się prospołecznym argumentom przeciwko kradzieży. Dzięki temu mógł również zaangażować się w trudne dla siebie rozwiązanie, stanowiące niezwykle cenną lekcję na przyszłość. Mógł zrobić to wszystko, bo jego matka zamiast atakować, wsparła go.
Uczucie, które stoi za tym, co mówimy i robimy, jest ważniejsze niż to, co mówimy. To, co robimy, nie jest tak ważne jak to, w jaki sposób to robimy. Nasze uczucia i nastawienie determinują nasze zachowanie. Zwykłe pytanie: „Czego się dzięki temu nauczyłeś?” można zadać albo oskarżycielskim i powodującym wstyd tonem, albo takim, w którym pobrzmiewa empatia i zainteresowanie. W zależności od tonu będziemy budować albo atmosferę opartą na bliskości i zaufaniu, albo wytwarzać dystans i wrogość. Zaskakujące jest to, jak wielu dorosłych uważa, że może mieć pozytywny wpływ na dziecko, dystansując się od niego i mając do niego wrogie nastawienie (czy naprawdę w to wierzą, czy po prostu bezmyślnie reagują?).
Uczucia stojące za słowami najłatwiej odczytać z tonu głosu. Pojawiająca się w nim nuta poniżenia gwałci podstawową zasadę wzajemnego szacunku. Zmienia również to, co mogłoby być logiczną konsekwencją, w karę, która, jak wiemy, nie ma żadnych pozytywnych długofalowych rezultatów. Jeśli dziecko rozleje mleko na podłogę, logiczną konsekwencją (lub rozwiązaniem) jest wytarcie podłogi. Pozostaje nią tak długo, jak długo dorosły zwraca się do dziecka uprzejmie i stanowczo, na przykład: „Ups, co trzeba z tym zrobić?”. Zauważ, o ile bardziej zachęcające jest zadanie dziecku pytania niż powiedzenie mu, co należy wykonać. Zastąpienie poleceń pytaniami to jedna z najbardziej skutecznych metod pozytywnej dyscypliny, którą poznasz w rozdziale szóstym. Polecenia zwykle spotykają się z oporem i buntem, natomiast angażowanie dzieci w sposób pełen szacunku uzmysławia im, że potrafią wykorzystać swoje umiejętności po to, by mieć wkład. Prośba staje się karą, jeśli dorosły nie używa uprzejmego i pełnego szacunku tonu lub upokarza, na przykład mówiąc: „Jak możesz być taką niezdarą? Natychmiast to posprzątaj, a skoro nie potrafisz niczego zrobić dobrze, od tej chwili ja będę nalewać ci mleko”.
Psychologia adlerowska to kopalnia wiedzy. Dostarcza zestawu podstawowych koncepcji, dzięki którym możemy lepiej zrozumieć dzieci i siebie. Pozostaną one jednak tylko suchą teorią, jeśli nie będą szły ramię w ramię z nastawieniem pełnym zachęty, zrozumienia i szacunku. Bez niego techniki staną się pozbawioną szacunku manipulacją. Nasza skuteczność w relacjach z dziećmi wzrośnie, jeśli zawsze będziemy pamiętać o następującym pytaniu: „Czy to, co robię, zachęca, czy zniechęca dziecko?”.
1. Dzieci to istoty społeczne
Zachowanie determinowane jest kontekstem społecznym. Dzieci budują przekonania na swój temat oraz decyzje dotyczące swojego przyszłego zachowania na podstawie tego, jak postrzegają siebie w relacjach, i tego, co ich zdaniem inni czują w stosunku do nich. Pamiętaj, że dzieci nieustannie tworzą przekonania i podejmują decyzje o sobie, o świecie i o tym, co muszą zrobić, by przetrwać lub w pełni realizować siebie. „W pełni realizują siebie”, kiedy rozwijają wszystkie siedem przekonań i postaw, omówionych w rozdziale pierwszym. Natomiast kiedy funkcjonują w trybie „przetrwania”, czyli usiłują wykombinować, jak poczuć przynależność i znaczenie, dorośli często uważają, że źle się zachowują. Zobacz, może twoje podejście do nieodpowiedniego zachowania dziecka się zmieni, jeśli spojrzysz na nie, jak na zachowanie w „trybie przetrwania”?
2. Zachowanie jest celowe
Zachowanie zależy od celu, do którego się dąży w danym kontekście społecznym. Podstawowym celem jest przynależność. Oczywiście dzieci nie są świadome celu, który mają nadzieję osiągnąć. Czasem błędne koncepcje dotyczące sposobów osiągania tego, na czym im zależy, powodują, że w wyniku swojego zachowania osiągają cel przeciwny do zamierzonego. Chcą na przykład przynależeć, ale są nieznośne. Jest to błędne koło: z im większym rozdrażnieniem i złością reagują na ich zachowanie dorośli, tym bardziej są nieznośne, uważając, że mimo wszystko w ten właśnie sposób ich sobie zjednają. Dreikurs wyjaśnił to następująco: „Dzieci są świetnymi obserwatorami, ale kiepskimi interpretatorami”. Zresztą nie tylko dzieci mają ten problem. Poniższa sytuacja świetnie ilustruje początek takiego błędnego koła.
Kiedy mama dwuletniej Adele wraca ze szpitala z nowo narodzonym braciszkiem, najważniejszą obserwacją Adele jest to, że mama poświęca mu mnóstwo uwagi. Niestety, interpretuje to w ten sposób, że mama kocha go bardziej niż ją. Nie jest to prawdą, ale przekonanie Adele jest ważniejsze od prawdy, ponieważ jej zachowanie będzie rezultatem jej przekonania na temat prawdy, a nie samej prawdy. Celem Adele jest odzyskanie szczególnej pozycji w rodzinie; dziewczynka błędnie wierzy, że aby to osiągnąć, musi zachowywać się jak niemowlę: domagać się butelki, załatwiać się w majtki i dużo płakać. Oczywiście osiąga efekt przeciwny do zamierzonego, bo zdesperowana mama strofuje ją, zamiast okazywać miłość i troskę.
3. Podstawowy cel dziecka to przynależeć i czuć się ważnym
Trzecie założenie stanowi naturalny wynik dwóch pierwszych i mówi o tym, że celem każdego zachowania jest osiągnięcie przynależności i poczucia znaczenia w kontekście społecznym. U źródła nieodpowiedniego zachowania leży błędne przekonanie na temat tego, jak je osiągnąć, co świetnie pokazuje historia Adele.
4. Dziecko, które zachowuje się niegrzecznie to dziecko zniechęcone
Nieodpowiednie zachowanie to sygnał, który wysyła dziecko, by powiedzieć dorosłym: „Nie czuję, że przynależę, nie czuję, że jestem ważny, a w dodatku mam błędne przekonanie dotyczące tego, jak osiągnąć te dwie rzeczy”. Łatwo zrozumieć, czemu wielu dorosłym trudno przejść do porządku dziennego nad nieodpowiednim zachowaniem dziecka i przypomnieć sobie, że jego prawdziwy przekaz brzmi: „Chcę przynależeć”. Zrozumienie tego założenia to pierwszy krok do tego, by móc skuteczniej pomagać niegrzecznym, czyli zniechęconym dzieciom. Jest to taki swoisty „łamacz kodu”. Kiedy pojawia się nieodpowiednie zachowanie, potraktuj je jak kod i zastanów się, co naprawdę chce powiedzieć ci dziecko. Pamiętaj, że nie jest ono świadome zakodowanego przekazu, ale poczuje się zrozumiane, jeśli zamiast zareagować na zachowanie, zajmiesz się ukrytym przekonaniem. Twój stosunek do nieodpowiedniego zachowania się zmieni, jeśli przypomnisz sobie, że kryje się za nim dziecko, które pragnie przynależeć, ale nie umie osiągnąć tego celu w społecznie użyteczny sposób. Być może sam również przyczyniasz się do braku poczucia przynależności i znaczenia u swojego dziecka. Cztery pierwsze założenia bardziej omówione są szczegółowo w rozdziale czwartym.
5. Poczucie wspólnoty
Nazwa kolejnej ważnej koncepcji Alfreda Adlera to ukute przez niego piękne niemieckie słowo Gemeinschaftsgefühl. Można je przetłumaczyć jako „poczucie wspólnoty” lub „odpowiedzialność społeczną”. Oznacza ono troskę o bliźniego i szczere pragnienie, by uczestniczyć w życiu społecznym oraz wpływać na nie. W grudniowym wydaniu „The Individual Psychologist” z 1978 roku ukazało się opowiadanie Kristin R. Pancer, które świetnie obrazuje, czym jest poczucie wspólnoty.
Żyło kiedyś dwóch braci. Gospodarowali wspólnie na jednej farmie, a zyskiem dzielili się po równo,
