onnatuurlik. ’n Soort gemeenskaplike nagmerrie waarin bittere gevegte tussen die Duitse en Russiese soldate plaasvind in dieselfde straat waar vroue geduldig toustaan om kos te kry, totdat die rook later so dig word dat hulle niks kan sien nie.
Götterdämmerung. Vervloek. Es geht alles vorüber. Die versugting van elke inwoner van Berlyn: dat alles tog moet verbygaan.
Mutti skryf in haar dagboek: Uiteindelik word dit lente in Berlyn. Onkruid druk deur die puinhope, groen blare verskyn aan die punte van geamputeerde boomtakke, gras groei tussen die rommel. Al wat kortkom, is voëls. Willi sê die voëls kan nie leef waar daar nie bome oor is nie.
Dit het vandag ’n bietjie gereën en ek kon ’n bottel vol water maak, want nêrens werk die krane meer nie. Ná die reën is dit koud; ek bewe aanmekaar. Kry jy ook koud, liefste Rozl?… Wonder sy nie oor Gretchi nie?
Selfs hier onder die straatvlak skud die gebou. Die Russe se pantserwaens en kanonne rol al nader. Dag en nag hoor ons die grofgeskut. Liefste kind, sal die oorlog tog nou end kry? Sal ek hulp kry om jou te soek? Wat sal ek vind by Auschwitz?
Hulle sê die Russiese weermag het Berlyn omsingel en Hitler vra dat elkeen wat kan aan die laaste Volkssturm moet deelneem. Jong seuns, stokou mans word gewere gegee. Gretchi het kom sê as Werner gaan, wil sy ook gaan baklei! Hy is nege. As dit nie so tragies was nie, was dit snaaks.
Hoe ver weg is daardie tyd nie? Toe ek daardie vreemde, verskriklike omstandighede as normaal aanvaar het. Dis net weerhouding van liefde wat ’n kind nooit aanvaar nie.
As ek maar net vir Rozl en Gretchen kon wys hoe mooi hierdie stad eens was, hoe groen die lindebome in die somer, hoe vrolik ons Ur-Berliners. Môre is dit 1 Mei. Werkersdag. Lentedag. Van die linte en blomme, die helder dirndls wat deur die strate dans, is daar niks nie. Net hol oë en hol gedagtes.
Gerugte het soos ’n brandvlaag deur die strate gerol op daardie eerste dag van Mei: Hitler is dood, Hitler is dood! ’n Week later lê die Nazi’s hulle wapens neer.
Willi sê Berlyn se wonde is sprekend van die res van Duitsland; hy praat van die stunde null. Zero-uur – waar ons van voor af moet begin nadat ons volk se geskiedenis, sy hele wese, vernietig is. Kan ons oor begin in hierdie grys stad, hierdie landskap uit die hel? Kan ék?
Daardie eerste jaar van die vrede het net een ding vir my verander: die geluide. Nadat die kanonne se grofgeskut bedags en die vliegtuigmotore en dun geskree van die bomme snags opgehou het, hang ’n grys stilte oor die stad.
Elke dag begin met die geluid van die gekap van stene. Soos honderde ander vroue draai Mutti soggens vroeg ’n kopdoek om haar hare, bind ’n sakdoek oor haar mond en val in om die spookdorp wat Berlyn geword het se strate op te ruim. Die stad word beskryf as ’n niemandsland aan die einde van die wêreld waar elke tuin ’n begraafplaas is.
Kap-kap, kap-kap, kap-kap. Heeldag werk hulle met klein hamertjies om sement van bakstene af te kap. Die Trümmerfrauen word hulle genoem: hulle wat die stene loskap en opstapel, met die reuk van stof en rook en selfs die dood wat in hulle velle en hare en harte intrek. Tog het Mutti se oë saans in haar stofbesmeerde gesig geblink as sy ’n grap of ’n storie oorvertel wat sy die dag gehoor het, terwyl sy een van haar swartmarksigarette rook.
Elke dag word die Klamott, die rommel wat nie meer gebruik kan word nie, weggery na Friedrichshain Park, waar die gehate skuilings waarin ons snags moes inkruip, nou toegemaak word. Ek en Werner vind een of ander tyd in die dag ons pad deur die chaos om te gaan kyk hoe hoog die berg van gemors word. Klamott Berg noem die mense dit.
Ons bly aan in die kamer bokant onkel Willi se winkel. Snags kreun Mutti as sy omdraai; haar rug is seer. Daar is steeds nie genoeg kos nie, maar sy kry ’n middagmaal, waarvan sy vir ons ’n gedeelte saambring huis toe.
“As ons as Duitsers die verskrikking van hierdie oorlogtyd ignoreer, sal ons nooit as ’n nasie gesond word nie. Ons moet onthou waar ons vandaan kom, anders sal ons nie vorentoe kan gaan nie.”
Dit was onkel Willi wat Mutti uiteindelik laat opstaan het.
Mutti het die nuusprent oor die konsentrasiekampe gaan kyk. Sy het daarna vir dae met haar kop onder die kussing gelê, haar skok te groot om te praat of te eet. Ek dink sy het in daardie tyd afskeid geneem van Rozl, finaal besef sy is weg.
“Jy hét nog ’n kind, Marianne. Baie mense het niemand oor nie. Dink aan haar. Sy het jou nodig.”
Nie om kos te kry nie. Werner het gesorg dat ek nie honger ly nie. Hy leer my om ’n brood te gaps terwyl die bakker ’n klant bedien, om uit te kyk vir iemand wat groente dra, hom ’n vinnige stamp te gee en als wat val op te raap. Hoe om ’n sjokolade of peperment te bedel by die Geallieerde Magte met hulle blink uniforms en breë glimlagte wat Berlyn oorgeneem het; hoe om seker te maak ons uitoorlê die ander honger mense wat met hol oë en ingesonke wange Berlyn binnestroom.
Ons het, nes die apies wat ek vandag in die kliprantjies gesien het, oor die puinhope en tussen die vernietigde geboue van Berlyn gekuier asof dit die grootste speelgrond in die wêreld was.
“Onkel Willi sê daar is miljoene mense wat rondswerf en nie meer ’n huis of kos of klere het nie.”
“Ag, hoe weet hy?” vra Werner, die spore van ’n gesteelde pretzel op sy kennebak.
“In die koerant gelees, man.”
Onkel Willi het soggens gaan toustaan vir een van die paar koerante wat gedruk word, dit sommer daar in die straat gestaan en lees en dan teruggegee om weer verkoop te word. Hy haal die berig vir my aan: “Die gewere het stil geword ná Armageddon, maar as jy mooi luister, hoor jy ’n geween op die wind. Dis die gehuil van dertien miljoen mense wat dwaal deur Europa, wat niemand oorhet nie, en nêrens het om heen te gaan nie.”
Ons was maar net honger, maar ons het nog mekaar gehad.
Deutschland, Deutschland ohne alles, het die nuwe woorde van die ou lied opgeklink in die strate. Ohne Butter, ohne Speck. Sonder botter, sonder spek. Und das bisschen Marmelade – frisst uns die Besetzung weg. Ja, selfs die bietjie marmelade wat daar was, word deur die besetters gevat.
Daar was oral lang toue mense vir die kos wat beskikbaar was, maar daar was nooit genoeg nie. Mense het alles wat hulle kon, verkoop. Erfstukke is geruil vir drie kartonne sigarette, waarmee die platteland ingevaar is in die hoop om ’n paar aartappels te kry, dalk ’n bietjie botter of ses eiers.
“Die Zigaretten Wirtschaft is ’n wesentlike ekonomie,” vertel onkel Willi. “Sigarette het die nuwe Duitse geld geword – elke sigaret is sy gewig in goud werd.”
Mutti, wat leer rook het by die Trümmerfrauen, sou skuldig haar sigaret doodknyp. Om dit later verder te rook waar onkel Willi haar nie sien nie. Die afgrond gaap steeds vir die meeste van ons net langs ons voete. Dit bly ’n daaglikse stryd om nie in te val nie, skryf sy in haar dagboek.
Ek het eers in my tienerjare begryp wat sy gedoen het om vir my skoolboeke te koop, om vir onkel Willi se medisyne te betaal, om ’n woonstel in een van die nuwe blokke te bekom. Sy het haarself verkoop. Dalk aan die begin vir sigarette, vir ’n desperate ontvlugting uit haar lewe. Dalk was dit ’n soeke na geborgenheid, na die skyn van omgee, na ’n paar oomblikke se fisieke nabyheid. Iemand om aan vas te hou.
Onkel Willi het geweet, maar niks gesê nie. Hy het my saans laat help om foto’s te ontwikkel en om die winkel skoon te maak, altyd met die belofte van ’n storie. Dikwels het ek sommer op sy verweerde bank aan die slaap geraak en soggens daar wakker geskrik. Eers
