agterna.
Vir my was my pa ’n boelie. Hy was die ouderling wat agteraf sy vrou geslaan het. Die voorsitter van komitees in die gemeenskap, maar as hy onder die gemeenskap se oë uit was, kon hy onbeheers op sy huismense skree en die plaaswerkers aanrand.
My pa was vir my die ontstellende klank van bottels mooimaakgoed wat in ’n oomblik van woede van ’n spieëlkas afgevee word. Van buite, deur ’n skrefie van die gordyne wat ek bewend oopvou, sou ek nooit my ma se spierwit gelaat vergeet ná ’n veeg deur die gesig nie.
My onaardse gil het hom by die slaapkamer laat uitstorm. Die oomblik toe hy in die tuinpaadjie was, het sy stap kalm en berekend geraak, asof niks gebeur het nie. Hy het eenvoudig weggeloop van sy vrou en kind. My ma het my geroskam omdat ek deur die venster geloer het. “Hoe durf jy? Jy vertel dit vir niemand nie. Nooit nie! Hóór jy my?”
Ek het nooit nie. Wel . . . tot nou toe.
Maar ek het geweet. En my pa het geweet ek weet.
In my pa se verdediging moet ek sê dat ek so ’n uitbarsting net een keer beleef het, maar daar sou nooit weer ’n groter fondament tussen ons wees om te skud nie. Of so het ek altans gedink. Die feit dat sy pa as ’n oorlogwesie saam met sy sussie “soos honde weggegee” is net nadat hulle pa uit Nederland in die land aangekom het, is nooit in sy verdediging geopper nie. Sy pa – my oupa Gerlach – is toe getroud met ’n Afrikaanse nooi Joubert. Hulle het dit nie juis breed gehad nie, maar hulle was ’n slim gesin.
Wat ook al my pa se geskiedenis, ons kon ons ongelukkige verhouding in meer as vier dekades nie regsmee nie. Dit sou ná sy dood soos ’n damwal breek en my brose huis (wat in ieder geval met strooibakstene aanmekaargeslaan was) verswelg. Dit sou ’n vloed wees, ’n aardskudding wat vure veroorsaak het in my kop, vlamme in my hart en vulkane in my liggaam. ’n Helse tsunami.
Ek sou my chaos omarm. My as die misdadiger aanmeld, skuldig pleit vir my sondes en myself tot lewenslange hel en verdoemenis vonnis. Ek het my persoonlike skuld aanvaar, maar dit was meer as ooit onderworpe aan die skuld wat ek teenoor my pa gevoel het. Dit was die laaste hupstoot om my te laat val tot in die onderste, donkerste put. ’n Diep grot waar ek kon verdwaal in die swart onderwêreld.
Skok, skuld en seer oor my pa se skielike, gewelddadige heengaan het my die pad laat byster raak. Dwelms, seks en leuens het my nuwe selfbehoud geword.
HOËRSKOOL, CLOCOLAN
Hoërskool het beteken skool en koshuis op Clocolan. My ma was in dieselfde skool. Ek was beslis nie die gelukkigste koshuisbrak nie en net soos ek Sondagaande gevrees het voor die week se koshuis, kon ek Vrydae skaars wag om huistoe te gaan.
Verder het ek my maar geskaar by die rowwer “menere” in die koshuis- en skoolomgewing om te oorleef. As jy nie sterk is nie, moet jy slim wees. Maar net soos ek nie kon verstaan hoekom ons uit die koskuis moes slip om te gaan kersies steel nie, het ek ook gesukkel om te byt aan die gemeenskaplike masturbasiesessies wat gereeld uitgeroep is.
Die hoogtepunt van my hoërskoollewe was dat ons ’n nuwe dramajuffrou op die dorp gekry het. Juffrou Santie Velleman was die nuwe skoolhoof se vrou. Onder haar leiding het ek geblom. Wat ook al die ongelukkigheid in my jong lewe, dit sou nou meer as ooit soos mis voor die son verdwyn met die versugting: “As ek klaar is met skool . . .”
Eendag . . .
In kunswedstryde het ek die sertifikate en toekennings ingeryg. Die hoogtepunt was die André Huguenet-beurs wat ek in matriek van SUKOVS, die destydse streeksraad, gekry het. Die ander twee ontvangers het mettertyd ontwikkel tot verhoogheldinne in my oë: Annelize van der Ryst en Trudie du Plessis. Trudie het baie jare later bekeerd geraak, voordat sy die knie voor depressie gebuig het en toe haar eie lewe geneem het.
Annelize het ook bekeerd geraak en haar as ’n pastoor in die Presbiteriaanse Kerk bekwaam. Later het sy die bediening verlaat (ek dink sy het ’n kerkie in Yeoville bestuur) om ’n groot ster op die seepkassie te word.
Daar was intussen ’n storie (glo, na bewering) dat sy die ekstras op die einste seepstel met haar handsak bygekom het uit pure frustrasie. Dié wat weet, het (of wou) dit nooit bevestig nie. En ek kan nie dink dat Annelize ’n urban legend soos dié juis amusant sou vind nie.
Wat ook al of wie ook al Annelize geword het, niemand kan ooit haar briljante vertolking van die naamrol in Brecht se Die Goeie Vrou van Setzuan van haar wegneem nie. Ek het haar dit sien speel in Bloemfontein.
My skoolvakansies het daarom gedraai om die nagtrein na Bloemfontein te haal. Dis heerlik om te skryf oor die treinritte. Dis deesdae amper makliker om te skryf oor ’n treinrit met Rovos Rail van Dar es Salaam na Kaapstad as om te probeer onthou hoe lekker dit was om die trein van Kaapstad na Muizenberg te vat.
In elk geval. Ons praat van die Oos-Vrystaat, in die 1970’s, toe daar nog ’n melktrein tussen Bethlehem en Bloemfontein geloop het.
In Bloemfontein aangekom, het ek in die strate rondgedrentel tot ek ’n middaguurtoneel (Sondag kos vyf pesos) van die SUKOVS-geselskap kon sien. Soms was daar selfs ’n kindervertoning in die middag, en saans het ek dan die groot aanbieding wat op die planke was, gaan sien. Anna Neethling-Pohl in Moeder Courage.
Ek was altyd betyds om die laatnagtrein terug na Gumtree te haal. My ma moes my drie-uur in die oggend op die stasie kom haal. Sy het die wekker gestel en gelê en wag vir die veraf klanke van die stoomlokomotief voordat sy in haar nagrok, kamerjas en pantoffels die plaaspad gevat het stasie toe. Dit was ’n outydse drie myl ver, met ’n plaashek (bekslaner) of twee in die pad.
Ek dink nie ek het ooit vir enige van my skoolvriende vertel ek het een vakansie ’n besoek gebring aan die Hertzogpryswenner Ernst van Heerden nie. Ek het besonder goed gevaar met my vertolking van sy gedig “Die Hardloper”, en dit was vir my ’n groot oorwinning om op eie stoom van die Johannesburg-stasie die regte bus te haal Greenside toe. Ek wonder dikwels wat die effens stug man in sy rolstoel moes gedink het van die grootoog skoolseun van Clocolan wat ’n afspraak met hom gemaak het, en toe met ’n mond vol tande gesit het!
My hoërskooljare in die 1970’s was polities ’n streng onderdrukkende tyd in Suid-Afrika. Hoewel ek baie later eers begin verstaan het hoe die land se wette inmekaarsteek, was ek wel bewus van ’n soort onregverdigheid in die gemeenskap. As kind het ek probeer sin maak van die aandklok se gebeier wat ek elke aand in my donker koshuiskamer gehoor het. Nes dit slaaptyd vir kinders was, moes al die swartmense uit die dorp wees . . . hoekom? Sommer, want die regering sê so.
Ek het ’n renons in my pa se hardhandige manier met die werkers op die plaas gehad. Dit was asof hy sy eie ongelukkige lewe op hulle wou uithaal.
Daar was die keer toe twee van die plaaskinders ’n fiets gesteel het – iewers. Die polisie (twee swart konstabels) het opgedaag. Ná ’n lang gekoukus het hulle ’n ooreenkoms met die pa getref: sewe houe met ’n rottang, vóór die pa, die kinders neem die fiets terug en dis die einde van die storie.
’n Week later het ander polisiemanne, dié keer wit, op die plaas aangekom en die twee seuns in hegtenis geneem. Ek het hard geprotesteer: “Dis nie regverdig nie!” Nie dat dit gehelp het nie.
Later die aand het my pa by die huis gekom en my ernstig laat verstaan dat hy moes mooipraat om te keer dat ek nie ook “agter in daai vangwa saam met die swartes gelaai word nie!”. Hy het afgesluit met die waarskuwing: “Jy praat nie só met die polisie nie!”
Omdat ek lank die enigste kind was, was die swart plaaskinders my enigste maats. Selfs nadat
