het eendag in Die Volksblad gelees (en Die Volksblad se woord was wet) dat papawers oorsee die bron van opium was. So is ons toe almal beveel om een Sondagoggend ná kerk elke liewe papawer uit Ouma se tuin te loop trek. Die knoppe het dik gestaan net voor blomtyd, en hier en daar het ’n kroonblaar skamerig begin kop uitsteek.
Terwyl die trane oor Ouma se wange loop oor die verwoesting in haar paradys, het sy vir my gefluister: “Die ou man het nou heeltemal kêns geword.”
In tye van droogte was die tuin ’n groot twispunt tussen my grootouers. My oupa sou opsluit enige waterverbruik belet, en my ouma sou net wag dat hy met sy bakkie by die hek uitry, dan is sekere beddings in die tuin skelmpies natgelei.
Ek het jare later ’n soortgelyke storie oor mevrou Bridget Oppenheimer gehoor. Sy het ’n leeftyd gewy aan die manjifieke tuine van die Brenthurst-landgoed in Parktown. Toe sy uiteindelik die leisels aan haar skoondogter oorgee, moes sy toekyk hoe haar tuin “vergroen” word. Skoondogter Strilli is ’n groot voorstander van inheemse tuine en het begin om besproeiing te besnoei en die formele tuin stadig maar seker in ’n natuurlike veldlandskap te omskep. Mevrou Oppenheimer het blykbaar soms net gewag dat haar skoondogter vertrek en dan opdrag gegee dat haar uitheemse plante en bome natgelei geword!
In my ouma se tuin kon ek wegkruip en vrye teuels gee aan my verbeelding. Ek sou op die sagte gras op my rug gaan lê en die wolke dophou wat verby die son beweeg. Donker. Lig. Helder son.
Daar is niks soos die reuk van varsgesnyde grasperke nie. Of die kraakklanke van ’n doringboom se peule onder jou kaal voete. Of die soet geel sap wat jy uit die peule kon suig.
Ek het altyd in die half weggesteekte somerhuisie op die heel boonste terras gaan sit as almal Sondagmiddae “ ’n uiltjie gaan knip het”. Augustusmaande was die ergste. Die wind het sonder genade gewaai. Die bloekomboom by die agterdeur het bo die boonste verdieping uitgetroon en het in ’n bastoon saam met die wind gekreun. Die kaal wilgertakke het in applous saam gewaai terwyl ek dwalend en alleen myself probeer vermaak het. Uit pure verveeldheid het ek maar stukkies suikersoet manna gesoek, maar voor ek daaraan geproe het, het ek die sand met sorg afgeblaas om seker te maak dis nie voëlmis nie!
Met my sterk verbeelding het ek soms uit obskure vermaak myself bang gemaak. Ek sou die groot deur van die agterste sitkamer stadig oopstoot, saggies oor die krakende plankvloer loop en my verkyk aan die bloedige afdruk van “Die Slag van Bloedrivier”. In die voorgrond, aan die Voortrekkers se kant, het ’n swart kryger gelê met ’n spies wat sy hart deurboor. Ek het dan soos Lot se vrou versteen. Te bang om terug te draai deur toe om uit te gaan.
Ek moes “versteen” wag vir die veraf geblêr van die skape. Dit was die wekker vir opstaantyd voor die melkuur op ’n Sondagmiddag, wat vroeër was as in die week.
Dit was ook die tyd vir melktert en koffie, wat my ouma bedien het in haar gestyfde wit voorskoot met ’n borsspeld en egte pêrels. ’n Fynsagte sakdoekie, met ’n stukkie kant rondom gestik, het soms haar goue polshorlosie versier. Haar “uniform” gedurende die week was ’n deurleefde voorskoot, sonder juwele.
Dit was Sondae. Maar daar was ook skooldae.
Die hoogtepunt van elke skooljaar was die konsert aan die einde van die jaar. Juffrou Martie Botha was baie godsdienstig. (Sy het later jare charismaties en fanaties geword. Sy en haar man het selfs nie ’n televisiestel of koerante in hulle aftreehuis op Cornelia in die Vrystaat toegelaat nie.) Maar ek onthou haar as ’n pedagoog in murg en been.
Vir die konsert is die Kersverhaal elke jaar op ’n ander manier voorgestel. Die groot klaskamer is omskep in ’n saaltjie met behulp van handgemaakte gordyne wat aan ’n tydelike draad gespan is. Daar was altyd Kersliedere, begelei op die outydse traporrel wat jare lank nooit gestem is nie.
Die konsert was vir my lekkerder as die prysuitdeling of die geskenke. Ek het altyd die hoofrolle gespeel, sekerlik omdat ek maklik die woorde kon onthou! Die toneelstukke is geskryf deur tannie Bok Botha, en sy het seker gemaak dat daar rolle (hoofrolle) was vir my en haar dogter Santi. (Tannie Bok is ’n ander storie. Sy het ’n broer gehad wat ook “so” was en ek kon haar – voor enigiemand anders – in my vertroue neem dat ek “so” is. Die drie van ons kuier nog heerlik saam, en Santi se man maak homself dadelik ná koffie uit die voete.)
Gumtree was ’n skool met alle soorte, klasse en tale. Ons was dubbelmedium, al was ons ’n nederige plaasskooltjie. Die Amerikaanse ambassadeur in Lesotho se kinders het langs die spoorwegarbeider se kinders gesit. Met oggendgodsdiens kon jy die “minderbevoorregtes” aan die reuk van hulle Lifebuoy-seep uitken.
Hulle het ook soms met ongemaklike knoffelasempies gespog, so erg dat Juffrou een oggend geïrriteerd gevra het: “Hoekom eet julle so baie knoffel?”
“Juffrou, my ma sê dit hou die slange weg, Juffrou!”
Die hele klas het geskater van die lag.
Verder is die klasseverskil aangedui deur Juffrou se plak waarmee slae mildelik uitgedeel is. Dis omtrent net die “minder gegoedes” wat ooit moes buk voor almal in die klas. Ek het my altyd verkyk aan Juffrou se tong terwyl sy haar arm verby haar skouers teruggevat en met mening die een hou na die ander geslaan het. Haar tong het half dubbel gevou oor haar onderste ry tande om ’n ekstra onderlip te maak.
Terwyl ek op die hoogtepunte van my dae as laerskoolseun konsentreer, kom die uitdrukking “lekker is net ’n vinger lank” onwillekeurig by my op. Wat ’n idilliese kinderlewe van oop velde en ongebondenheid kon wees, is ongelukkig belemmer deur ’n desperate soeke na identiteit. Nog jammerder was die gebrek aan onvoorwaardelike liefde en sekuriteit, wat tog sekerlik elke kind se reg behoort te wees. ’n Ma met depressie en ’n pa wat ek in my kinderjare as aggressief en liefdeloos ervaar het, het gesorg dat ’n sukkelende selfbeeld my vroeë kinderlewe vertroebel het. (Ek sou later soveel aanklank vind by die dramas van Tennessee Williams.)
Maar, het ek myself moed ingepraat, dit sou beter gaan volgende jaar . . . As ek hoërskool toe gaan . . . Ná die koshuis . . . As ek universiteit toe gaan . . . Ná my graad . . . As ek Johannesburg toe gaan . . . Ná die army . . .
Eendag . . .
Altyd môre of oormôre. Ek sou net nooit kon ontsnap van my selfopgelegde vlugtelingstatus nie. Wel, vir baie en nog meer jare vorentoe.
’n Grootmens in ’n kind se liggaam. Toe ’n kind in ’n grootmens se lyf. ’n Tiener vasgevang in ’n kleuter, en ’n middeljarige wat soos ’n tiener dink, reageer en optree.
Soekend.
Dit sou die leitmotief van my bestaan word. En bestáán in die lydende sin.
Uitstekende skoolrapporte en hoë punte was maar altyd die voorwaarde vir my ma se aanvaarding. Maar altyd net tydelik. En my pa? Niks sou en kon ooit my pa verootmoedig nie. Of so het ek altans geglo. Ek het gevrees vir sy stilstuipe teenoor my wat my kinder-, tiener- en later volwasse jare gekenmerk het.
Dis die beeld van ’n pa gekniehalter deur sy eie onbeholpenheid. Ek was die simbool van sy onuitstaanbare verhouding met my ma. Sy vrou het haar liefde op my gestort en hom ligtelik verwerp. Ek het haar Steenkamp geword, die man wat haar as jong meisie op die kerk se drumpel agtergelaat het en haar amper na selfmoord gedryf het. Sy moes trou, en my pa was die eerste beskikbare man wat sy ontmoet het.
Hoe ironies dat ons eendag ’n troue sou bywoon en tot op die kerktrap gevorder het, maar dat my pa net daar voor die swaar kerkdeure omgedraai het. (Dat dit vanweë sy eie worsteling met ’n gevoel van minderwaardigheid was, het ek eers later besef.) My
