“Wie is dit?” vra George uiteindelik, en wys na die portret.
“Ek weet nie, iemand se oupagrootjie. Ons het ’n klomp goed gekry wat ander mense agtergelaat het toe hulle weg is.”
“Weg is waarheen?”
“Wég.” Die glas en die ernstige gesig daaragter bly onberoerd: ’n bebaarde man met ’n stywe boordjie en ’n manel, en êrens op die agtergrond waarskynlik ’n vrou en baie kinders, ’n plaas, bediendes, in ’n wêreld van perdekarre, paraffienlampe, kerkbesoek en boekevat, járe gelede.
Dan lag die seun. “Weet jy, dis die eerste keer dat ek met iemand van oorsee praat, iemand wat nie al hierdie dinge ken en vir wie hulle nie vanselfsprekend is nie.”
“Kry julle dan nooit besoekers nie?”
“Mense wat ons ken van die plase hier rondom natuurlik, maar hulle tel nie. Of die polisie of regeringsmense, landboubeamptes en so.”
“En die dorpsmense?”
Sy gesig bly afgetrokke terwyl hy outomaties voortgaan met pleisterbrokkies gooi. “Ons kom maar selde op die dorp.”
“Is dit moontlik om so afgesonder te lewe?”
“Ek weet nie – my pa-hulle dink dat dit moontlik is. Maar jy kan tog nie verstaan nie,” sê hy dan met dieselfde klank van iets wat byna neerbuigend is in sy stem, en verander self die onderwerp. “Kyk hier,” sê hy.
Hy trek ’n kis weg van die muur waarteen dit geskuif is, en George sien dat dit ’n boekkas is met geïmproviseerde rakke. Blykbaar verwag die seun dat hy verras of beïndruk moet wees, maar dit is moeilik om verras te lyk by die sien van ’n paar rye verweerde boeke.
“Wat is dit?” vra hy om iets te sê.
“Dis boeke wat ek self bymekaargemaak het, niemand weet daarvan nie.”
Geleidelik laat hierdie vreemdeling met sy geheime en sy geheimsinnigheid George ongemaklik voel – die seun is tog te oud vir sulke speletjies met onbekende wegkruipplekke en verborge skatte. Die reën begin afneem, hoor hy, en netnou sal hy ’n verskoning kan maak en gaan.
“Waarom moet jy hulle wegsteek?” vra hy, want hy kan niks anders doen as vrae stel nie; ’n normale gesprek tussen hom en die seun is blykbaar onmoontlik.
“Daar’s boeke by wat ons nie mag hê nie, boeke wat verbied is. Jy sou ons almal in die moeilikheid kan bring deur vir iemand te sê dat ons dit in die huis het, weet jy?”
“Waarom sou ek so iets doen?” vra George, en buk om daarna te kyk. Dit is ’n uiteenlopende versameling, toneelstukke, boeke oor geskiedenis en politiek, digbundels en romans. Hy sien ’n katkisasieboek daartussen en glimlag, maar die meeste is boeke van jare gelede wat hy self van sy ouerhuis onthou. Sommige is met bruinpapier oorgetrek en ander het hul omslag verloor; sommige se blaaie is gevlek. Daar is ’n paar verdwaalde Engelse boeke tussen, en een boek is in Nederlands, ’n Bybelse geskiedenis, verguld op snee.
“Is hierdie boeke dan verbied?” vra hy ligweg, onwillig om langer aan die speletjie deel te neem.
“Hulle dink dat daar gevaarlike dinge in staan.”
“Watter soort dinge?”
“Ondermynende dinge, opruiende dinge, ek weet nie. Hulle hoef tog nie redes te gee nie.”
Hy kyk sonder belangstelling die boeke deur en lees wat daar op die skutblaaie geskryf staan: Marie, van Pappie en Mammie; J. Human, Negende Straat 156; Kersfees 1947. “Waar kom hulle vandaan?” vra hy.
“O, van orals – party was hier in die huis gewees en party het ek gekry, en party is agtergelaat deur mense wat weggegaan het.”
“En lees jy hulle?”
“Ja, wanneer ek hier alleen is.”
Hy blaai deur die boeke, glimmende kunspapier, vaal oorlogspapier. Daar is ook tikskrifte by, kopieë wat met koolpapier gemaak is, die blaaie verslete langs die rand.
“Waarom wys jy dit alles vir my as dit so gevaarlik is?” vra hy.
Die seun lê op die matras vir hom en kyk met dieselfde gretige blik, en draai dan weer vinnig sy oë weg. Ongemaklik begin George die boeke terugpak in die kas.
“Ek weet nie. Ek het dit nog nooit vir iemand gewys nie, niemand weet daarvan nie. Dan het dit nie eintlik sin nie.”
“As iemand die huis deursoek, sal hy dit gou genoeg vind,” merk George op, maar die seun lê op sy rug en opstaar na die plafon sonder teken dat hy gehoor het. “Dit reën nie meer nie,” sê George dan. “Ek moet gaan.”
“Jy sal vir niemand hiervan vertel nie?” vra die seun sonder om te beweeg.
“Nee, ek sal nie.” Vir ’n oomblik aarsel hy nog, bewus van die feit dat hy gefaal het, sonder dat hy self weet waarin. Maar wat is daar wat hy kan sê, watter gebaar kan hy maak wat toereikend sal wees? Hy draai om om te gaan.
“Trek die deur agter jou toe,” roep die seun wanneer hy al op die eerste solder is, gebuk onder die sinkplate van die lae dak.
Die reën het opgehou, die wolke trek verby, en die dag ruik koel en skoon. Hy stap weg van die huis langs ’n klipperige voetpaadjie teen ’n rant en bly dan staan om terug te kyk. Agter hom sien hy die saamgeskaarde dakke en klipmure van die plaas, die turksvye en vyebome en die windpomp, en daaromheen slegs die wydheid van die veld. Is dit wat hy soek? wonder hy; is dít die antwoord? Is dít waarvan sy moeder gedroom het, waarna sy gehunker het; is dit waarna sy haar uiteindelik omgedraai het in haar bed met uitgestrekte hand, half bedwelm deur die verdowingsmiddels wat die dokter haar gegee het? ’n Eensame huis met sy bome, ’n klipperige voetpad, en die stilte onder hierdie groot lug waar die wolke verbytrek, verbygaan?
Hy sien iemand van agter die rant aankom met ’n paar koeie, herken vir Hattingh uit die verte, en bly op hom wag.
“So,” sê Hattingh wanneer hy hom bereik het. “Ek het die koeie in die kamp gaan haal. Dit het goed gereën, nè? Dit was weer ’n goeie jaar, deur die Here se genade; partykeer gaan dit maar naelskraap, dan kry ons dit net nog reg om aan die lewe te bly, maar vanjaar het dit beter gegaan.”
“Is dit net u en u gesin wat hier bly?” vra George.
Hattingh kyk hom skerp aan. “Hoe dan so?”
“Dit moet moeilik wees om so ’n groot plaas te bewerk.”
Die ligte, byna onmerkbare spanning gaan weer oor. “Ons het die grootste deel van ons grond verloor, hulle het dit onteien, en ons moes ’n deel aan die proefplaas verkoop toe dit ’n slag ’n moeilike jaar was, maar daar het tog nog meer oorgebly as wat ons kan behartig.” Die koeie ken die pad huis toe en het self verder gestap.
“Loon dit nog om so ’n plek te bewerk?” vra George.
“Dis moeilik, maar wat anders moet ons doen? Hier kan ons ten minste nog ’n bietjie onafhanklikheid behou, ons het genoeg om van te lewe, ons kan ons eie lewe lei te midde van ons eie mense, ons word min of meer met rus gelaat …” Saam stap hulle verder agter die
