regverdige man,” sit Hattingh sy gesprek met George voort, “selfs sy teenstanders moes dit erken. Hy’t sy hofsake eerlik gewen, sonder gekonkel; hy kon helder dink en goed praat.”
“Hy was op sy tyd nog Volksraadslid, nie waar nie?” vra mevrou Hattingh.
“Dit was Klasie, hulle het Herman probeer oorhaal om te staan, maar daar het nooit iets daarvan gekom nie.”
“Liesbet het hom natuurlik omgepraat. Haar gesondheid was tóé al nie te goed nie …”
Skielik is hulle stil, uitgepraat. Die vlamme knetter tussen die stompe; buite het die wind opgekom, rammel aan die vensters en laat roet in die skoorsteen afval. In ’n halwe kring sit hulle in die donker na die vlamme en kyk. Klasie en Herman en Liesbet is almal dood, uitgewis, vergete, behalwe in die geheue van die Hattinghs hier voor die vuur; soos sy moeder dood is, en sy vader voor haar, met ’n kerk vol belangrike mense en kranse van hooggeplaastes; soos sy grootouers dood is. Hy kyk op en sien in die vuurlig Johannes se oë op sy gesig, Paultjie wat hom swygend aanstaar. Dan kyk hulle weer weg, sonder om iets te verraai van wat hulle gesoek of gevind het.
“Oom Klasie was by my vader se begrafnis,” sê George.
“Klasie het betyds weggekom, ja.”
“Jou ouers was ook ’n lank tyd weg gewees,” sê mevrou Hattingh onverwag.
“In die buiteland, bedoel u? My vader is oorsee gestuur toe ek ’n vyf jaar oud was, en hulle het nooit teruggekom nie.”
“Dit moet swaar wees om so in die vreemde te lewe, ver van jou eie land en jou eie mense.”
“Hy was gewoond daaraan, hy was sy hele lewe in die diplomatieke diens.”
“Maar hy kon toe nog terugkom as hy wou. Om nie te kán terugkom nie, dit moet moeilik wees.”
“Nie moeiliker as wat die lewe hiér vir hom sou gewees het nie,” antwoord George, en besef te laat dat die opmerking taktloos is.
“Ek weet nie,” sê Hattingh. “Soms dink ek dat die verlange swaarder moet wees as enige onreg of beproewing. As jy swaarkry, kan jy jou nog altyd daarvan oortuig dat jy iets kan doen om jou lot te verbeter, maar wat maak mens met jou gevoelens? En heimwee, ja – hierdie land is deel van ons, hoe kan mens daarsonder lewe?”
In die kaggel val ’n stomp, en hulle kyk in stilte na die vonke wat omhoog skiet.
“Ek weet nie van my vader nie,” sê George, “maar my moeder het baie verlang.” Hy onthou die kerk, die onbekende jong dominee wat van êrens anders gekom het om die diens te lei, en hoe sy moeder langs hom gesit het met die sluier voor haar gesig, ’n sakdoek opgefrommel in haar hand. Ná die diens en die teraardebestelling het sy met dieselfde onbewoënheid langs hom gestaan terwyl die rouklaers kom om hulle ’n hand te gee en ’n paar woorde te sê. “Werklik ’n verlies … ’n Wonderlike intellek … ’n Uiters begaafde man … een van ons beste mense … ’n groot verlies …” Ná al die jare wat sy as diplomaatsvrou deurgebring het, het sy geweet hoe om daar te staan en ’n hand te gee, om name en gesigte te onthou en beleefde woorde met beleefde woorde te beantwoord sonder om iets te toon van wat sy werklik voel. Baie van die mense was vir hom onbekend, maar sy het hulle almal nog onthou, en tydens die rit terug stad toe het sy hulle name vir hom opgenoem, die ministers, generaals, ambassadeurs, rektors, senatore; die mans in uniforms of donker pakke, die vroue in stemmige oordadigheid. Was dit maar om die stilte van haar af te weer dat sy bly praat het? Hulle het anders nooit veel met mekaar gepraat nie, en daar was selde oomblikke van intimiteit tussen hulle gewees.
“My moeder het baie verlang,” sê hy, en kyk na die dwarrelende vonke. Die wielbande het oor die nat asfalt gesuis, November, ’n dag van fyn, mistige reën, met dennebome wat swart uitstaan teen die grouheid. Daar het woonstelgeboue verbygegaan, glansende vensterglas, skuttings met advertensies, los woorde wat sy oog vang terwyl hy uitkyk en luister na daardie selfbeheerste stem van ’n diplomaatsvrou wat ’n gesprek aan die gang hou. “Hy het by ons in die distrik geboer,” sê sy; “jy sal nie meer onthou nie, maar Heuningkloof was ’n mooi ou plaas. Die laaste keer dat ons vir jou oupa-hulle gaan kuier het, het ek eendag met Ouma soontoe gery om vir Liesbet te besoek – sy was Klasie se skoonsuster, Herman se vrou. Sy was siek, sy was altyd siek, solank ek haar geken het … Ons het jou saamgeneem, met klein Mieta om jou op te pas, en jy het vir haar weggehardloop en gaan wegkruip tussen die kweperbome by die dam.”
Hy hoor haar stem bo die geruis van die bande en sien die verkeerskonstabel wat hulle aanwink, vrouens met kopdoeke, en los, onsamehangende woorde: Épicerie. Cinzano. Chantier, interdit … Hy onthou dit nie meer nie, die middag òf die kweperbome.
Toe het hy omgedraai en na sy moeder gekyk, regop langs hom in die roukar met die sluier nog voor haar gesig, en hy het haar met ’n ongekende duidelikheid gesien. Vir hom was sy altyd ’n vreemdeling gewees, ’n figuur op ’n afstand, besig om Frans of Engels te praat met besoekers of om aan te trek vir een of ander eetmaal of onthaal, terwyl hy self noodgedwonge buite die gang van haar te vol en te besige lewe gelaat is, oorgelewer aan die sorg van duur kindermeisies en die mees eksklusiewe kosskole. Hulle kontak was toevallig, hul gesprekke oppervlakkig, die geneentheid tussen hulle skaars meer as ’n formaliteit, maar hy het hierdie dinge altyd as vanselfsprekend aanvaar, sonder om daaroor na te dink. Nou toe hy omdraai in die roukar en na haar kyk in die middel van ’n sin, ’n woord, in die middel van die verhaal wat sy vertel, het hy haar egter gesien asof dit vir die eerste keer was: ’n middeljarige vrou wat in ’n ander land grootgeword het en as balling in die vreemde lewe, iemand wie se assosiasies en herinnerings hy nie deel nie en met wie hy nouliks nog iets gemeen het. Hierdie skakels met die verlede, hierdie bejaarde generaals en volksraadslede, is haar werklikheid, het hy gedink, en toe het hy besef hoeveel sy vader se dood vir haar moet beteken en hoe groot die vereensaming is wat dit vir haar impliseer, alleen agtergelaat in die vreemde met die helfte van haar lewe verlore; en hy het sy hand op hare gesit en sy het dit gedruk en haar kop gebuig en begin huil.
Die vonke vlieg werwelend op en verdwyn in die donker van die skoorsteen. “Ek kan dit glo,” sê mevrou Hattingh. “En om dan so alleen gelaat te word – jy was natuurlik nog daar, maar jou vader se dood was tog seker ’n groot verlies gewees. Sy het ook nie ’n maklike lewe gehad nie …” Sy swyg en aarsel, onwillig om verder uit te vra.
“Sy het gelukkig nooit probleme gehad met geld nie,” sê George. “My vader het voorsiening vir haar gemaak. Sy het ’n huis gehad, ’n vaste inkomste …”
“Ek kan my nie voorstel dat Anna ooit tot rus sou kan kom in die vreemde nie,” sê Hattingh. “Ek het haar goed geken toe ons kinders was – ja, dis nou lank gelede, maar mens verander tog nie soveel nie.”
George wag op wat hy nog sal sê, maar hy voeg niks by sy woorde nie. “Sy het ’n sterk persoonlikheid gehad,” sê hy dan. “Sy was altyd besig met iets, sy moes altyd mense om haar hê …”
“Ja, Anna was altyd die voorbok, dit was altyd sy wat die leiding neem wanneer ons saam speel, en selfs óns seuns het na haar geluister.” Hy het begin om sy pyp te stop, nadenkend besig terwyl hy praat. “Ek onthou nog hoe sy eenkeer van die windpomp geval het op Rietvlei, sy was toe seker so ’n nege, tien jaar oud. Na regte moes sy dood gewees het, maar sy’t net ’n paar kneusplekke gehad.” Hy lag by die herinnering.
“En later,” vra George, “toe sy ouer word?”
“Ag, wanneer jy ouer word, verloor jy dikwels kontak met mekaar. Ek is weg kosskool toe en Anna is weg, en later het sy gaan studeer, ons het mekaar net nog in die vakansies gesien. Sy was ’n mooi meisie, aantreklik …”
