sy moeder, Rykie de Waal, se eerste huwelik met ds. Theo Meyer van Jagersfontein. Sy moeder, ’n niggie van genl. Hertzog se vrou, Mynie (geb. Neethling), was 42 en sy vader 60 toe hy gebore is. Sy vader, ’n boer, diamantdelwer en transportryer van Jagersfontein in die Vrystaat, het in 1926 na Pretoria verhuis toe hy as lid van die sentrale raad van die Landbank aangestel is, en Dirk het daar aan die Afrikaanse Hoër Seunskool gematrikuleer.6
Dirk Hertzog het aanvanklik politica as hoofvak vir sy B.A. aan die UP gehad, maar Stephen Leacock se waarskuwing dat “to reconcile electioneering with statecraft” die kernprobleem van die parlementêre stelsel is, laat hom van staatsleer na die regte wegskram. Hy het self vertel dat, hoewel hy genl. Hertzog en die skrywer-politikus adv. J.H.H. de Waal albei goed geken en dikwels met hulle gesels en selfs gekorrespondeer het, sy eie vader se “vriendelike en gebalanseerde lewenshouding vir my ’n ideaal gebly het – moontlik omdat ek so selde daar naby kon kom!”
Volgens Hertzog ontmoet hy en Rupert mekaar deur middel van studentebedrywighede in die oorlogsjare. “Daar was ’n protesvergadering oor die internering van een van ons senior studente, lid van die studenteraad, en so aan. Dr. Rupert het gepraat en toe niemand anders praat nie, het ek gepraat, en toe het die res hul mond gehou – daar was te veel speurders in die gehoor,” vertel hy.7
Die politieke belangstelling van Dirk Hertzog was bydraend tot die twee bepalende insidente wat Rupert se lewensloop help vorm het.
Die eerste is ’n ontmoeting vroeg in die oorlogsjare met genl. Hertzog op sy plaas Waterval aan die Wilderivier naby Witbank, nadat die generaal hom ná sy tydelike hereniging met Malan aan die politiek onttrek het. As broerskind van die generaal het Dirk Hertzog die gesprek gereël.
’n Stuk of ses hoofbestuurslede van die ANS, onder wie hyself, Rupert en Demps van der Merwe, gaan na die veteraanleier om te vra wat hulle in die dae van storm en drang te doen staan en of hy hulle leiding sal gee.
Die gryse Boeregeneraal, toe reeds in die sewentig, is eers afwysend: “Wat kom julle nou by my soek; julle het my al die jare verguis, nou kom julle by my raad vra?” Hy wys daarop dat baie van die studente tot onlangs nog sy Afrikanerskap en trou in twyfel getrek het. Uiteindelik wou hy weet of hulle sy raad sou aanvaar.
Die jonger manne vra of hulle eers kajuitraad kon hou. Toe sê Rupert hulle sal dit doen en sy raad onvoorwaardelik aanvaar. Hy voeg by: “Wat my betref, ek het kom raad vra omdat ek raad nodig het.” Die oudpremier se nederigheid maak ’n groot indruk op hom. “Ek was nog jonk en net ’n student, maar die generaal het daarop aangedring dat hy self die brood sny en die koffie skink.”
Daarop sê genl. Hertzog die volgende aan die jongelinge, soos hulle dit onthou het: “As jy ooit beheer wil voer, moet jy eers leer om te gehoorsaam, en die ware toets van gehoorsaamheid is nie wanneer jy saamstem nie, maar juis wanneer jy van mening verskil. Jan Smuts het ’n oorlog verklaar waarmee julle nie saamstem nie. Soos julle weet, het ek ook nie saamgestem nie. Maar dit is wettiglik gedoen onder ’n grondwet wat ek help opstel het. Ons is dus as wetsgehoorsame burgers daardeur gebind. Smuts het my die versekering gegee dat hy nie sal opkommandeer vir diens buite ons landpale nie en ek glo hom. Ek het vir hom gesê as hy konskripsie of die krygswet invoer en julle opkommandeer, sal ek julle self rantjies toe lei. Ek dink hy het in 1914 ’n les geleer. Hy sal daardie fout nie herhaal nie.
“Nou wil ek vir julle sê: Gaan terug en berei julle voor om oor te neem, want die wiel gaan draai en die tyd gaan kom dat julle die leiding moet neem, en dan moet julle voorbereid wees daarop. Gaan terug na julle studies, doen julle plig en gehoorsaam die wette. En onthou alles wat julle doen, sal aan julle gedoen word.”
Hertzog se woorde het op Rupert, wat verwag het dat hulle aangespoor sou word om teen die Smutsregering in opstand te kom, ’n groot indruk gemaak; dermate dat hy toe al besluit het dat dit altyd beter is om positief op te tree. “Dit het my totaal laat omskakel van ’n protesteerder na iemand wat iets prakties wou doen.”
Hy beskou daardie besluit as nog belangriker as die besluit om hom nie by Die Transvaler aan te sluit nie. Dit was twee jaar voordat Hertzog in November 1942 oorlede is – die leier wat beskryf is as “Boer, Krygsman, Staatsman, Prins van ’n Mens” deur sy eertydse private sekretaris Wennie du Plessis, later ambassadeur in Washington, wat LV geword het toe hy Smuts in die waterskeidingsverkiesing van 1948 in sy vesting, die Hoëveldse kiesafdeling Standerton, verslaan het. Smuts se nederlaag het ook ’n einde gebring aan die era van die Boeregeneraals wat Suid-Afrika sedert Uniewording in 1910 geregeer het.
Die studentevriende het Hertzog se raad gevolg en hulle akademies bekwaam op Demps van der Merwe na, wat tydens die oorlog geïnterneer is. Van der Merwe, ’n teologiestudent wat toe pas uit Nederland teruggekeer het, was naderhand die hoof van die Gereformeerde Kerk se Transvaalse opleidingsentrum vir swart teologiese studente op Hammanskraal.
Huberte meen Hertzog se advies aan die studente was die wonderlikste raad wat ooit gegee kon gewees het. “Dit het Anton geïnspireer, dink ek persoonlik, om na die Reddingsdaadbond te gaan toe hy gevra is om dit te doen.”
Die tweede beslissende insident wat Rupert in die oorlogsjare beïnvloed het, het plaasgevind in 1940, toe Dirk Hertzog hom omgepraat het om een aand saam te ry na Swartruggens om ’n politieke vergadering van Oswald Pirow by te woon. Pirow, voor die uitbreek van die oorlog minister van verdediging in die Hertzogregering, het ná die skeuring van 1939 met die Nuwe Orde, nog ’n regs-totalitêre beweging, begin.
Terug in Pretoria ontvang Rupert ’n oproep van Pirow se suster, Sylva Moerdyk, eggenote van die bekende argitek Gerard Moerdyk en lid van ’n Transvaalse politieke driemanskap van haarself, adv. J.G. (Hans) Strijdom, latere eerste minister, en prof. L.J. (Wicus) du Plessis van Potchefstroom. Sy nooi hom vir ’n koppie tee.
Daar gekom, vra sy hom dadelik: “Anton, hoekom gooi jy jou toekoms so weg?”
Verbaas wil Rupert weet wat sy bedoel.
Sylva Moerdyk antwoord toe: “Hoekom gaan jy met so ’n man soos Oswald Pirow rond?”
Toe hy oorbluf sê dat hy nie verstaan nie, sê sy: “Ons is besig om jou groot te maak as leier in die party.”
Hy was geskok dat ’n suster so oor haar broer kon praat. Daardie aand sê hy aan Huberte: “As dit is soos die politiek is, dan wil ek niks daarmee te doen hê nie. Ek is klaar met die politiek.”
Sy besluit om uit die politiek te bly het verskil van die besluit in soortgelyke omstandighede wat later geneem is deur die erfgenaam van die ander groot Suid-Afrikaanse familiefortuin, Harry Oppenheimer, wat in 1947 tot Volksraadslid van die Verenigde Party verkies is. Oppenheimer het in 1958 met die dood van sy vader, sir Ernest, voorsitter van Anglo American geword en toe uit die politiek getree, stellig omdat hy ’n belangekonflik tussen sy rol as politikus en as die hoof van ’n magtige goud-, diamante- en mineraleryk aangevoel het.
Dirk Hertzog het op sy beurt van sy oom, genl. Hertzog, met wie hy dikwels op sy plaas Waterval gaan stap het, raad gekry wat hom van die politiek weggekeer het, hoewel hy ’n slag as kandidaat gestaan het. Hy het in sy memoires aangeteken dat hy sy oom Barry oor Stephen Leacock se siening oor die politiek uitgevra het. “Ja, ou seun, Leacock het reg,” het die ouer Hertzog geantwoord. “Smuts en ek het die politiek betree met ’n aansien wat ons in drie jaar in die Anglo-Boereoorlog opgebou het. Ons kon nog by geleentheid iets vermag. Maar as jy van onder af moet begin, sal jy soveel hande moet soen om bo te kom dat jy teen daardie tyd niks meer sal vermag nie. Dit is in ieder geval altyd ’n moeilike besluit of jy moet doen wat gewild is by die publiek – en dit is altyd maklik om te weet wat gewild sal wees – en of jy liewer moet doen wat jyself met meer kennis en ervaring weet is op die lange duur in hul werklike belang. As
