oop uitbouing aan ’n verdiepinghuis; galery in ’n teater
Dit was nie naastenby argitektonies so spoggerig nie. Balkon se oorspronklike betekenis (in Italiaans balcone) was maar net “stellasie”.
ballistiek — leer van die baan van ’n koeël
Die antieke ballista was ’n militêre masjien, ’n rotsgooier wat die massale klippe selfs oor ’n stadsmuur met ernstige liggaamlike letsel binne-in kon gooi (Grieks ballistes uit ballizein “gooi”).
balloteer — met geslote stembriewe stem
Die woord kom uit Italiaans balla en het “bal gooi” beteken. Dit was omdat geheime stemming in die ou dae deur middel van balletjies was wat in ’n houer gegooi is. Dit is dikwels (en word dalk vandag nog) gebruik om byvoorbeeld nuwe lede van ’n snobklub te keur. As een van die lede van die komitee ’n swart balletjie ingegooi het, is die aansoeker afgewys. Dit kom tot uiting in die Engelse to blackball someone.
balustrade — hekwerk van ’n balkon, trap en dergelike
In sommige vroeë ontwerpe het die hekwerk ’n dubbele liervorm vertoon wat aan die blom van die wildegranaatstruik herinner het. Die oorspronklike herkoms is dan Grieks balaoustion of Aramees balatz “wildegranaatblom” – wat niks van die hekwerk gesê het nie.
banaal — alledaags, kleinlik
As jy in Frankryk onder die ban is, beteken dit dat jy vir verpligte militêre diens moet aanmeld. Dit was dus die eerste betekenis van die woord. Sulke persone was banaal – maar omdat hulle nie altyd die wet gehoorsaam het nie, het die woord later beteken die “straf wat dié ongehoorsames opgelê is”. Om iemand te verban, was om hom as skurk te brandmerk. Ban het ook verwys na die openbare oonde of meulens wat aan die slawe behoort het en tot die beskikking van almal was. Hieruit het die woord gemeenplasig ontwikkel wat later die hedendaagse betekenisse verkry het. Familie van banaal is duidelik bandiet: ook iemand wat uit die maatskappy verban is.
bandelier — breë leerband met houers vir geweerpatrone
Dié woord het aanvanklik geen gevaar ingehou nie. In Spaans bandolera was dit ’n skouerband vir ’n geldsak, maar dit was maar net die verkleinwoord van banda “’n serp”. ’n Soldaat met ’n serpie aan was te erg om aan te dink.
banier — vaandel, standaard van ’n vors of edele waaronder ’n stryd gevoer word
Die veredeling van ’n stuk lap (die oorspronklike betekenis) tot ’n kenteken van ’n vername iets of iemand het eers in die Middeleeue gekom. Toe is dit deur vrye stede, kerklike instellings en baanderhere gebruik om hul gesag te wys. Die baanderhere was edelmanne wat die reg verkry het om adellike mans onder hul eie baniere in veldslae te lei, in plaas van die land of gebied s’n.
bank — finansiële instelling
Die Italianers se meubels sou by ons net verwarring veroorsaak het. Banca was die “geldskieter se bank of tafel waar hy sy sake doen”. Daar was geen toonbanke, tralies, alarms (stil of lawaaierig) of ander tellers nie. Die Bybel vertel ons Jesus het die geldskieters uit die tempel gejaag – nog ’n plek waar hulle nie ’n gebou beset het nie. Ons woord bankrot kom direk uit die Italiaans banca rotta “gebreekte bank” – as dié arme bankier geen geld meer gehad het om sake doen (en veral sy skuld te vereffen nie) nie, is sy bank of tafel onseremonieel deur die vroeë mafia gebreek.
banket — deftige ete
’n Banket was vroeër ’n droewige affêre: net so ’n versnaperinkie wat nie ’n mossie se maag sou vul nie. Dit is ook sommer soos ’n elfuurtjie verorber terwyl jy op ’n bankie gesit het – dus geen tafels wat onder die kosse kreun nie. Banket is oorspronklik ’n Franse verkleiningsvorm van bank – die betekenis het mettertyd dus heeltemal teenoorgesteld ontwikkel.
barbaar — onbeskaafde, wilde mens
Die Grieks barbarus het “vreemdeling en onkundige” beteken. Die Attiërs het geen simpatie met vreemdelinge gehad nie omdat hulle nie hul manjifieke klassieke Griekse taal kon praat nie. Die vreemdelinge se taal het onbeskaafd geklink: ’n onverstaanbare gebar-bar. In die antieke tyd het barbarisme verwys na ’n woord wat nóg klassieke Grieks nóg Latyn was. ’n Barbaar was dus so ’n taalgestremde persoon. In die Middeleeue het die Engelse Christene die kusstreek van Noord-Afrika begrens deur Egipte, die Atlantiese Oseaan, Saharawoestyn en die Middellandse See Barbarye genoem omdat dit deur Moslems bewoon was. (Ander bronne meen dat die naam van die Berbers kom wat die oudste bewoners van die gebied was – maar veral uitgeblink het deur hulle seerowers wat die skepe op die Middellandse See geteister het.)
’n Twyfelagtige (maar interessanter) herkoms is Latyn barbarus “bebaard” – die Romeinse stedeling het geskeer en neergesien op die minder gesofistikeerde, bebaarde plattelanders. Maar die Romeinse konserwatiewe senator Cato die Jongere (95–46 v.C.) het die gladgeskeerde manne uitgetrap as verwyfd. Aleksander die Grote (356–323 v.C.) het sy soldate laat skeer sodat die vyand hulle nie aan die baard kon gryp nie.
Die Grieke en die Romeine het alle vreemdelinge barbare genoem; die Jode heidene en die Russe ostiakke (na die antieke Romeinse dorp aan die mond van die Tiberrivier).
In die taalkunde vandag is ’n barbarisme ’n woord of uitdrukking wat uiterlik inheems is, maar in betekenis of vorming in stryd met die taaleie is; → RABARBER.
barok — onnatuurlike styl in die kunste en argitektuur
Dié arme woord het deur die geskiedenis van ’n lelike pêrel (Portugees barroco) tot ’n vratjie (Spaans berruca) beteken. En as dit jou laat grynslag, pasop!: Italianers het die betekenis van “tande van ongelyke grootte” aan die woord geheg.
baron — adellike titel in rang net onder ’n graaf
Latyn baro het skynbaar “domkop” beteken, ook “leërkneg”. Dié soort soldaat het hom so onderskei dat die woord later vir “sterk, dapper man” gebruik is wat toe in “man” geëindig het. Volgens Engelse oorlewering is baro eers vir ’n soldaat gebruik, toe ’n leërhoof en uiteindelik ’n lord. Net mooi die omgekeerde steek in ons woord slaaf wat in die Slawiese tale “adellik, roemryk” beteken het, maar nadat hulle aan die Romeine onderwerp is, bloot “kneg” geword het; → IDIOOT, SLAAF.
barrikade — versperring, verskansing
Vaatjies (leeg of vol) was nog altyd nuttige goed. Op 12 Mei 1588 het die Franse volk in Parys teen koning Henri III in opstand gekom. Die koning het sy Switserse soldate ontbied om hom te beskerm. Die Parysenaars was so kwaad dat hulle die sypaadjies opgekap, kettings oor die strate gespan en vaatjies met grond en klippe as skans opgestapel het. ’n Barrikade was dus eintlik ’n vaatjie. ’n Franse edelman, Henri de Guise (1550–1588), het die gepeupel se woede laat bedaar en die koning kon na die stad Chartres ontsnap. By sy terugkeer het die koning dié goeie daad met verraad beloon – De Guise is deur een van die paleiswagte met ’n dolk doodgesteek. Een ouer Franse woord vir “vat” was barrique en vandaar die naam barrikade.
basiliekruid — geurige kruieplant
Sou jy ’n basilisk se gif met dié kruid kon neutraliseer? Skynbaar het die Romeine so gedink want hulle het die Griekse basilikon “koninklike plant” (uit basileus “koning”) met die basiliscus verwar; →
