(b). Vergrotende trap van hard.
10. “het hy sy vishart voor haar uitgestort”
a. Word hierdie versreël letterlik of figuurlik bedoel?
b. Gee ’n rede vir jou antwoord.
11. In strofe 4 kom twee vergelykings voor.
a. Skryf die twee vergelykings neer.
b. Watter twee sake word met mekaar vergelyk?
12. Na watter “wonder” word in strofe 6 verwys?
13. Voltooi die volgende sin: As die mense “verbysterd” gestaar het, dan was hulle . . .
14. Het jy van die gedig gehou? Gee ’n rede vir jou antwoord.
15. Dink jy dit was reg wat die mense gedoen het? Hoekom sê jy so?
Bestudeer In ’n neutedop waar woordvorming en woordsoorte verduidelik word.
Woordvorming
Basisvorm/stam
’n Woord se kleinste eenheid wat betekenis dra, word ’n basisvorm of stam genoem. Sambreeltjie se klankgrepe en lettergrepe is sam/breel/tjie. Nie een van die drie dele beteken iets op hul eie nie. Sambreel dui op ’n bepaalde vorm of voorwerp terwyl -tjie die verkleining aandui. Sambreel is dus die basisvorm of stam, want sonder die -tjie is dit nog steeds ’n selfstandige woord met betekenis.
Let egter op die volgende woorde: besluit, betaal, ervaar teenoor ontsluit, vertaal en bevaar. By besluit, betaal en ervaar vorm die be- en er- deel van die stam terwyl ont-, ver- en be- by ontsluit, vertaal en bevaar voorvoegsels is.
Samestellings
Woorde word in Afrikaans gevorm deur samestelling wanneer twee of meer woorde (twee of meer basisse) saamgevoeg word, bvoorbeeld: jassak, donderweer, badkamer.
Soms word ’n “ekstra” letter/s bygevoeg sodat die samestelling beter klink, byvoorbeeld: kind + boek = kinderboek. Die -er- is die verbindingsklank tussen kind + boek.
Nog voorbeelde van samestellings met verbindingsklanke is etenstyd, kalwerhok, volkslied. Onthou: Woorde soos meisieskool en seunskool het net EEN s!
Afleidings
Nuwe woorde word dikwels van ’n stam afgelei deur woorddele voor- of agteraan te voeg. Sulke woorde word afleidings genoem.
Agtervoegsels is woorddele agteraan ’n stam en word gewoonlik gebruik om meervoude, verkleinwoorde, trappe van vergelyking en persoonsname te vorm, byvoorbeeld: mens – mense; koek – koekies; voël – voëls.
Woorddele vooraan ’n stam word voorvoegsels genoem, byvoorbeeld: koop – verkoop; sê – gesê.
Ons onderskei tussen drie groepe morfeme:
Premorfeme (voorvoegsels/prefikse) staan voor die basisvorm/stam, byvoorbeeld: verken, bevorder, ontneem.
Postmorfeme (agtervoegsels/suffikse) staan agter die basisvorm/stam, byvoorbeeld: dierlik, dadeltjie; besempie.
Woorde kan ook deur middel van klankwisseling ontstaan, byvoorbeeld skiet – skoot, skut; buig – boog, boeg; drink – drank, dronk.
Die funksie van morfeme:
Meervoude: put – putte (verdubbeling van die konsonant na ’n kort vokaal)
Verkleining: put – putjie
Trappe van vergelyking: mooi – mooier – mooiste
Verlede tyd: loop – geloop, dink – gedink
Byvoeglike naamwoorde – verbuiging: Die pad is grof; dit is ’n growwe pad.
Woordsoorte
Lidwoorde
Die bepaalde lidwoord verwys na ’n spesifieke onderwerp of voorwerp, byvoorbeeld: Die hond byt die skelm.
Die onbepaalde lidwoord verwys na ’n onbekende onderwerp of voorwerp. Dit kan enigiets wees, byvoorbeeld: ’n Visman soek ’n prinses.
Beantwoord die volgende taalvrae:
1. Hoe verander die morfeme (voor- en agtervoegsels) die betekenis of funksie van die volgende woorde?
a. “Ek wens ek het net ’n druppeltjie salf”
b. “Hy verwyder oplaas die draagbare tande,”
c. “Hy’t ’n week of twee laas geëet.”
d. “Die seeman lek oor sy kleurlose lippe.”
e. “Slaap ’n prinses met ’n leliewit vel”
2. In die volgende aanhaling kom woorde voor wat deur morfeme gevorm is. Skryf die woord neer en onderstreep die morfeem.
“Met stokstywe bene en ’n knakkende heup”
3. Gebruik die volgende basisvorme en vorm nuwe woorde soos aangedui deur van voor- en/of agtervoegsels gebruik te maak. Sommige woorde sal ’n klinkerverandering moet ondergaan. Maak dan ’n sin waarin jou nuwe woord voorkom.
a. man (werkwoord)
b. koud (werkwoord)
c. klink (selfstandige naamwoord)
d. wek (byvoeglike naamwoord)
e. styg (byvoeglike naamwoord)
4. Skryf die basisvorm(e) van die volgende skuinsgedrukte woorde neer.
a. “Om haar liefde vir hom op te gee”
b. Hy het sy vishart uitgestort.
c. “ ’n Reusagtige vis het die see omgedolwe”
5. Skryf die teenoorgestelde geslag vir die volgende woorde neer.
a. Xhosa-nooi (strofe 1)
b. seeman (strofe 5)
6. Gee een woord vir die woorde tussen hakies.
a. Die (goed + trein) vervoer al die benodigdhede.
b. Pasop om (lam + vleis) te eet, dit is baie vetterig.
c. Die meisie se vriende verrig ’n (held + daad) deur die vyand te oorwin.
d. Die (hoof + priester) van die Rooms-Katolieke Kerk is bekend vir sy (kind + Bybel) wat hy uitdeel.
7.
