’n Brutale jong. Ons het hom net ’n week tevore gehuur ná ons vorige weggeloop het. As ek hom beter geken het, sou ek hom graag nog ’n kans gegee het, maar deesdae kan ’n mens nie risiko’s loop met ’n opgeskote dogter in jou huis nie. Daarom moes ek hom ontslaan. In elk geval, ek het hom twee maande vooruitbetaal, dus kon hy nie klae nie.
Dit was wel nie maklik om ’n plaasvervanger te kry nie, hulle vra deesdae sulke onbehoorlike lone en doen ook niks in ruil nie. Vroeër kon mens nog bandiete huur. Dis hoe ons die tuin oorspronklik kon uitlê en aan die gang kry. So ’n span van twaalf een maal ’n week werk dat jy ’n tuin sienderoë uit niks uit sien vorm kry. In my kinderdae ook, toe was dit net een maal ’n maand: in daardie dorre Griekwaland-Wes was daar nie eintlik méér aan ’n tuin te doen nie. Alles verdor tot stof en gruis en klippers as die reën wegbly. Veertien duim ’n jaar, as dit ’n goeie jaar is. Baie jare drie. En net die doringbome hou. In dié skadetjie het die bandiete dan smiddae hul halfuurtjie uit die son uit probeer rus as hulle hulle snye bruinbrood sit en eet. Partykeer, onder die wag se oë uit, het hulle by ons kinders kom bedel: gewoonlik ’n sigaret of twee wat ons uit Pa se dosie C to C moes gaan steel. En brandspiritus vir die een. Hy het die bottel net so in sy keel omgekeer en dit afgeklok. Daarna, het hy gesê, bang hy niks. Dan kan hulle maar kom: wat hy ook al daarmee bedoel het. Tot die dag dat hy probeer weghol het. Wie het nou ooit gedink een sou probeer ontsnap in daardie dorpie met sy breë stofstrate en sy peperbome, en die vlaktes van klip en withaak rondom? Maar hy het, waaragtig. En net toe hy oor die slap heining klim, kom die wag terug uit die kleinhuisie, nog besig om sy lyfband vas te knoop. Ek was in die agterdeur met ’n sny brood en stroop; Theo was nog binne in die kombuis besig om syne te smeer. Die bandiet het omgekyk en begin hol. Die wag agterna. Rumoer op die werf. Ma se rooi en swart hoenders wat aan die kekkel gaan waar hulle oopvlerk onder ’n besembos lê en gaap het, hul geel ooglede half toe. Die wag was te lywig om die bandiet in te haal. Toe skiet hy. Die ou spiritusdrinker het net daar in die stof geval en soos ’n keelaf skaap bly krul. Geluidloos. Die wag het tot by hom gedraf – in die draad het hy ’n winkelhaak in sy uniform geskeur – en hom begin skop, net daar waar hy met sy af rug lê, en aangehou skop tot ek gevoel het ek gaan opgooi en in die kombuis in terug is. Daar was ’n deurmekaarspul van mense en stemme. Later die vangwa. Ek het deur die kombuisvenster gesien hoe hulle hom optel en soos ’n sak aartappels ingooi, dié bloederige stowwerige hopie wat hy toe was. Toe ek omdraai, het ek gesien hoe swart sit die vlieë in die taai drel vlieëpapier wat van die gloeilamp af hang.
“Vir wat het hy hom so geskop, Pa?” het ek dit eers ’n dag later gewaag om te vra. “Hy’t tog klaar daar gelê.”
“Mens kan nie ’n kans vat met ’n kaffer nie, my boet.” Sy goedige, weerlose oë het my blou-blou deur sy bril aangekyk. “Hy’s ’n misdadiger, hy wou ontsnap. En as jy in ons geskiedenis teruggaan …”
Dit was sy verweer en sy oplossing vir alles. As jy in ons geskiedenis teruggaan. Nou ja, dit was sy vak gewees; hy was een van die min mense wat ek ooit geken het wat volkome gelukkig in sy werk was. Hoe min buitestanders ook kon begryp dat mens plesier daaruit kon put om jaar na jaar aan klas na klas dieselfde geskiedenis te leer. Die ander kinders op skool het hom vervelig gevind; en hulle was bang vir die rottang waarmee hy op seuns en dogters probeer indruk maak het – iets wat ek self altyd vreemd gevind het, iets wat eintlik glad nie by hom gepas het nie. Vir mý het hy op ’n manier begeester. Ek weet nie of dit oor die geskiedenis was of oor hóm nie. Want in ’n sin was hy altyd ver van ons af; met daardie afwesigheid in sy oë, asof hy by ons verbykyk na die vervloë veldslae en groot manne wat vir hom ’n beduidenis van sin aan die lewe gegee het; die oorsake en gevolge van oorloë, die nalatenskappe van beskawings, wat soveel planmatiger en programmaties op ’n afstand was as die onhanteerbare verwarring van die daaglikse koerant. Die geskiedenis was skoon van lyn en bedoeling, soos die fatsoen van ’n vis; vandag was wild en rigtingloos en onvoorspelbaar. Iets van hierdie houding van hom, dink ek, hét my eerlik aangegryp. Daarby was dit moontlik om, déúr die geskiedenis, af en toe die indruk te kry dat ek deurbreek na hom, dat ek iets van sy stiltes en sy afwesigheid begryp, dat die woord “pa” ’n skielike betekenis aanneem. Ek dink die geskiedenis het vir hom ’n metafoor geword van alles wat hy rondom hom nie kon verstaan nie. En die dag toe Pa die boerdery moes gaan oorneem, het iets in hom begin verlep. Hy het aangehou lees; week na week het hy sy stapeltjie boeke van die biblioteek af aangery na sy buitekamertjie op die plaas, en wat hy daar nie kon kry nie, het hy bestel. Maar dit was asof dit hom begin verwilder het. Daar was niks meer wat hy met al sy feite kon doen nie, geen klasse aan wie hy dit meer kon oordra nie. Uiteindelik het die kanker hom graf toe gestuur. Maar myns insiens was dit eintlik toevallig. Was dit nie kanker nie, sou dit ’n ander vorm aangeneem het. Sy eintlike dood was die plaas self, daardie geil stuk heuwelgrond in die Oos-Kaap met sy aalwyne en sy blou lappe syselbos, sy donkergroen ruigtes en die bloedrooi van sy modder. Snaaks hoe fel ek dit nou skielik hier uit die verte onthou.
“Ons” plaas. Nou natuurlik nie meer nie. Nou het ek net daardie mooi tuin, beskut deur die twee meter hoë wit klipmure (bottelstukke bo-op) wat dit soos ’n outydse ringmuur omsluit; en die dubbele ysterhek met die speerpunte bo. En, natuurlik, die honde, ons twee Alsatians, so gedwee soos lammers by die kinders, maar wolwe wat jou uitmekaar sal skeur as jy ongenooi probeer indring. Net Ma kom nie met hulle klaar nie. Maar dit is oor Ma haar eie drie groot raasbek-plaasbrakke met haar wou saambring. Daarom moes ek teen wil en dank die drie aan die slaap laat maak toe Ma van die plaas weg is.
As ek nou terugdink – uit dié weelderige hotel met plush en velvet, blougrys en ougoud, Victoriaanse afdrukke teen die mure van my kamer, en waaragtig selfs sir Joshua se Age of Innocence – kom dit my voor, hoe ver en onwaarskynlik ook in dié omgewing, of ek my lewe lank nog altyd omring was deur geweld. Maar op ’n ander manier as die vroeër Mynhardts, al my ou pionier-voorsate wat hul velskoenspore deur die geskiedenis oopgetrap het: die opstand van Graaff-Reinet, Grensoorloë en Groot Trek, Vryheidsoorloë, Rebellie en Ossewabrandwag. Sonder uitsondering was hulle self die daders, die pleërs, en meermale onvermydelik die slagoffers: manne wat in die Kasteel se Donker Gat beland het of gesneuwel het aan die asgaaie van Kaffers of die koeëls van Kakies, wat hul plase gestroop en hul huise verkool moes sien en van voor af moes begin – en dit ook elke keer, min of meer met die Bybel op die hart, reggekry het. Met my is dit anders. Ek is omring deur geweld, maar onaangeraak daardeur. En teenoor “die lydensweg van ons mense” waarvan Pa so graag gepraat het, besef ek terdeë: behalwe daardie middag by Bea toe die ding my oorval het, het ek self nog altyd skotvry gegaan.
Wat des te eienaardiger is in die lig van wat al in my teenwoordigheid gebeur het. Ek het al bietjie sinies gedink: dalk is dit wat Ma ’n “gawe” sou noem, om so ’n wandelende katalisator vir die gebeur van gewelddadige dinge te wees.
Sou daardie bandiet weggehol het as ek nie in die agterdeur gestaan het met my brood en stroop nie? ’n Verspotte gedagte, natuurlik: as dit ’n geïsoleerde insident was. Maar dit was nie. Theo en ek speel Tarzan in die peperboom; ek spring van ’n tak af en daag hom om agterna te kom, en hy breek sy been. Ons seuns in die rivier onderkant die dorp: swem deur die drif, duik bo uit ’n wilger uit. Net Willem wil nie. “Toe man, moenie ’n ou meid wees nie!” roep ek vir hom. En hy duik, en kom nie weer op nie. Daar was ’n stomp in die modder onder die water. Ons het hom uitgehaal en hy het deurgekom, maar hy was gedeeltelik verlam. Die grusaamste, en op ’n makabere manier ook die snaaksste: die keer, in my derde jaar op universiteit, toe ek Kaap toe ryloop en duskant Bellville teen die pad staan. Daar kom ’n lorrie van voor af aan, hoog gelaai met rommel; teen die kant steek sinkplate uit. En ’n motorfiets steek hom van agter af verby, maar die arme bliksem het nie die sinkplate gewaar nie. En toe ek daarvan bewus raak, kom hier ’n man sonder kop op ’n motorfiets by my verbygejaag met ’n rooi fontein wat uit sy nek uit spuit.
Greta, my universiteitsmeisie, wat op haar fiets by my verbyry dorp toe. Dit is kort nadat ons dit uitgemaak het. Sy draai skielik om – om vir my iets te roep? – en swenk, en tref die trekker met die sleepwa vol kissies druiwe.
Charl Kamfer, briljante dosent (Kunsgeskiedenis), skerp en sinies en homofiel.
