die hande van die Thailandse meisietjie weinig meer as herinnering.)
Ons het op universiteit al gepraat oor so ’n kanovaart, maar dit het nie gebeur nie. Toe is hy weg om aan die Kaapse balie te praktiseer en ek self is ná my LLB oorsee. Nie een van ons was ’n danige korrespondent nie. Ek het die eerste jaar nog min of meer literêre briewe aan hom geskrywe (en deurslagkopieë gehou “vir eendag”). Toe nog net met Kersfees of verjaardae.
’n Paar maande ná ek uit Londen terug was, het hy sonder waarskuwing by my opgedaag. Deur die jare sou dié skielike verskyning (gewoonlik wanneer hy vir sake Transvaal toe moes kom) kenmerkend van hom word. En die besondere was altyd dat ons by elke herontmoeting eenvoudig kon voortgaan asof ons mekaar nog die vorige aand gesien het. Inderdaad die enigste blywende vriendskap van my lewe.
Ek en Elise was pas gevestig toe hy daardie eerste keer so kom kuier het, en dit was nie maklik om by haar verby te kom nie. Sy was swanger (die kind het sy verloor; en toe was dit meer as ’n jaar voor Louis gebore is) en wou my by haar hê. En wat Bernard voorgestel het, wás eintlik buitensporig. Ek kan dit só rekonstrueer: “Daardie kanostorie waaroor ons altyd gepraat het: stel jy nog belang?”
“Natuurlik!” het ek, seker uit gewoonte en bygelowigheid, geantwoord. “Ons moet regtig nog eendag …”
“Nee. Nie ‘eendag’ nie. Ek het jou kom haal. Jy vat twee weke vakansie en ons ry môre Aliwal toe.”
“Maar jy’s mal in jou kop, Bernard.”
“Goed, dan is ek mal in my kop. En jy? Of het jy al te respektabel geword?”
“Natuurlik nie. Maar mens kan tog nie sommer so …”
“Hoekom kan mens nie sommer so nie? Dis die enigste manier om iets gedoen te kry. Jy besluit; en jy doen dit. Want as jy eers begin wik en weeg en pas en meet …”
“Ek moet darem eers met Elise …”
“Ek wil weet wat jý wil doen.”
“As dit van mý afhang …”
“Nou goed, dan’s dit nie ’n kwessie nie. Ons gaan.”
“Maar Bernard …”
“Wag nou.” Hy het sy blonde hare geskud om hulle van sy voorkop weg te kry. Sy oë was vol van die laggende erns wat ek al die jare geken het. “Dink nou bietjie, Martin: ek is oor ’n jaar dertig. Jy is besig om ’n huisdier te word. Een van die dae is dit net eenvoudig te laat. Dis nou, of anders is dit nooit.”
Ek het geweet dat hy gelyk het. Ons het diep in die nag in gepraat; toe moes ek dit nog met Elise regmaak. En sy wou ons nie groet toe ek en hy die volgende middag ry nie. Ek het, eerlik, amper weer omgedraai. Waarom het ek nie? As ek moet probeer rasionaliseer, sou ek sê: Nóg Bernard nóg ek het ooit iets buitengewoons beleef. Goed, hy het die vermoë gehad om uit alles avontuur te maak, maar objektief beskou was ook sy lewe betreklik voorspelbaar en gewoon. Nie een van ons het ’n oorlog deurgemaak nie. Vir ons was die Wêreldoorlog beperk tot nuus oor die radio saans, pratery van grootmense: “Duitsland”, “die Russe”, “Churchill”, “’n bom”; en vlaggies in die strate, V-dag – en ek het pak gekry toe ek huis toe kom, oor ek met ’n klein Union Jack in die straat geloop het. Alles was beperk tot gerugte, ons lewe lank eintlik. Miskien hét mens behoefte om darem een keer in jou lewe jou nietigheid, jou hele bestaan, alles wat jy het, op die spel te plaas teenoor iets geweldigs. Ander mense, ander generasies, in ander omstandighede, word teen wil en dank daarin gedompel. Ons kennis was tweedehands; ons moes op soek gaan na ’n werklikheid. In destyds se stapels aantekeninge, dink ek, het die nadruk vir my geval op die soek na heroïek, die nodigheid om te wéét van iets groots en ontsettends. Nou lyk dit my eerder of die teendeel ter sake was: nie ons heldhaftigheid nie, nie die ekstase van heroïek nie, maar juis die beleef van ons eie verskriklike kleinheid.
Daar was één stroomversnelling, so ’n vier dae nadat ons van Aliwal af weg is, waar die rivier van ’n lui, breë plaat water baie skielik tussen regop rooi kranse deur vernou het tot seker nie meer as vyftig tree nie, ’n rasende stroomversnelling van spierwit skuim tussen skerp rotsriwwe deur. Ons het die ongewone dreuning van ver af gehoor, maar nie behoorlik besef wat dit voorspel nie. Toe ons ons kom kry, is ons om die draai in die voorloper van die versnelling. Vir die eerste keer het ek besef: dis nou g’n avontuur nie, g’n gewone gevaar nie: hier kan mens jou lewe verloor. Maar dit was onmoontlik om koel te dink. Gedagtes is opgeskort toe ons daardie noute inskiet. Angs? Seker, onvermydelik. Eerder ’n soort doodsekstase. Daar was werklik niks dappers omtrent nie. Júís nie. Dit was so ’n nietigheid om in daardie skeur in te pyl, so ’n totale sinloosheid, dit was amper obseen. Ons kón nog die kano’s kant toe stuur en uitklim en oorland gaan tot anderkant die versnelling, maar nie een van ons het dit eens oorweeg nie. Ek weet nie van Bernard nie, maar ek het byna gevoel ek wil hê dat as daar ’n ongeluk gebeur, die mense moet sê: “Maar my God, vir wat was hulle so dêm onnosel?”
Na die eerste stuk of vyftig tree was daar ’n bog in die ravyn. Bernard was ’n entjie voor my. Ek het net gesien hoe sy kano vorentoe skiet asof ’n hand dit beetkry en wegsmyt. En eensklaps was die branders sewe voet, agt voet hoog. In daardie oranjebruin maling in het hy om die draai verdwyn. En miskien is dit die één beeld wat ek altyd van hom sal behou, lank ná die toneel in die hofsaal uit my weggesak het: die regopheid van sy lyf, sy smal kaal rug en die donkerblou baaikostuum, en die nat wit hare, en die spiere op sy skouers soos hy sy spaan swaai om sy ewewig te probeer behou.
Toe hy voor my om die draai wegraak, toe weet ek net: Nou’s dit ek.
En daar is ek ook in die versnelling in. Ek kon niks sien deur die stortende water nie; niks hoor nie, behalwe daardie dreuning asof daar donderweer onder die aarde rammel. En onderkant die bog het die stroom ons uitgesmyt in ’n kuil waar alles in die rondte tol tussen nat moswande so hoog dat die son jou nie onder bykom nie. Iets het geskreeu – ’n visarend, het ek agterna gedink, so ’n onaardse geluid: tog seker nie ek of Bernard nie – en tussen die wande het dit weergalm soos ’n splinter wat in jou oortrommel steek.
Bernard was nog daar voor my, sy kano ’n oomblik soos ’n tol aan die tol voor hy dit weer onder beheer kon kry. Daar was ’n boomstomp ook, skuins voor hom, ’n yslike wilger wat êrens met wortel en tak uitgeruk is. En ons het gesien hoe dié ’n keer traag in die rondte draai en toe inpyl na die hart van die kolk in die kuil en doodeenvoudig verdwyn en nie weer opkom nie.
Ek het iets vir hom geroep; en hy vir my. Ons het met verspotte geweld begin roei. Verniet, natuurlik. Teen daardie malende water was ons minder as okkerneutdoppies. Maar op die een of ander manier het dit tog gebeur dat ons by die kolk se oog verby is, net-net teen die rand verby. En sonder dat ons eintlik bewus was van hoe dit gebeur het, het ons verder afgedryf, in ’n nuwe breedte in, tot die water ons vanself teen die kant uitgestoot het. Daar het ons uitgeklim en die kano’s op die wal gesleep, en ons nat goed losgeskud, en in die son gaan lê en bewe. Nie een van ons het ’n woord gepraat nie. ’n Halfuur later het ons begin vuur maak, rooster opgesit, wors gebraai. En toe gaan sit en eet. Nog steeds kon nie een van ons praat nie, want daar was niks van wat gebeur het waar ons met woorde kon bykom nie.
Dit was ons enigste artikulasie van alles wat ons deurlewe het: om daar te sit en wors eet.
Nou sit ek hier, in dié blou en ougoud kamer, met ’n hele leeftyd in ’n noute en ’n kolk. Die noute van één naweek toe alles op die spel was. En ek weet nie hoe om daarby uit te kom nie: net dat ek moet.
Wat ek wil weet, is: Waarom laat jy my nie met rus nie, Bernard Franken? Ek het daar tog niks mee te doen nie. Niemand kan mý verantwoordelik hou vir wat gebeur het nie.
Charlie
