“Nou’s jy onredelik, Charlie. Ek het vandag se situasie geërf net soos jy. Nie een van ons is tog te blameer vir wat ons voorvaders gedoen het nie.”
“Dis nie waarvan ek jou beskuldig nie. Wat ek jou verwyt, is dat die geskiedenis jou niks geleer het nie.”
“My geskiedenis het my daarvoor toegerus om in hierdie land te oorleef!”
“Dink jy so? Jou geskiedenis het jou hoogstens geleer om ander te wantrou. Jy’t nooit geleer om met ander saam te leef of te deel nie. As jy in ’n noute gedryf is, het jy jou wa gepak en weggetrek of met jou geweer dooierus op die Bybel geneem en geskiet. Op ’n oop vlakte het jy laer getrek. En as jy grond wou hê, het jy dit gevat. Met of sonder die voorwendsel van ’n ‘kontrak’.”
Dié soort skerp eensydigheid was kenmerkend van Charlie Mofokeng. Ek het hom nooit heeltemal ernstig opgeneem nie – net so min, seker, as wat hy my sonder ’n knippie sout geneem het. Tussen ons was dié soort argument, so het ek my dit altans voorgestel, ’n intellektuele oefening. Knap man. Wat in party kringe met waardering en in ander met argwaan ’n “slim kaffer” sou heet. BCom van Fort Hare; en toe nog ’n graad aan Cambridge. Klein mannetjie, biltongmaer, ietwat koddig van postuur soos ’n boompie wat een winter deur ryp geknou is en eers na ’n ruk weer skewerig verder gevorder het. Met Cassius se lean and hungry look verskans agter ’n bril veels te groot vir sy gesig. En met ’n glimlag wat pal soos ’n rou wond oor sy gesig lê.
Ek dink as ons mekaar oorsee ontmoet het, sou ons groot vriende kon geword het. Soos ek en Welcome Nyaluza destyds: nie net oor die gebrek aan sosiale druk dit moontlik gemaak het nie, maar oor ’n soort spontane neiging wat ons, soos ystervylsels wat mens met ’n magneet uit ’n sandmengsel onttrek, in dieselfde spanningsveld laat beland het. Goed, ons het ’n gesamentlike renons in die Engelse gehad (Charlie ook). Maar ook (as ek nou, soos destyds, mag romantiseer): in daardie noordelike atmosfeer het ons in mekaar en vir mekaar ons suidelike wêreld werklik gehou. Daar ver oorsee was ons verbind deur dié land; en tog ook, eienaardig, daarvan bevry. Binne-in ons, soos gene, was die bitter bossies van die Karoo, die stroewe heide van die berge, bloeiende sonsondergange en nagte vol sterre, boorde en wingerde en windverwaaide mielielande, klippe aangevreet deur duisend eeue, die oopgeskopte mierneste van stede, die stof van stofstrate in dorpe, die blou lampe voor polisiekantore en die onbesonne gejubel van kwêlafluite, die klik-klik-draf van tarentale in droë gras en die trippelspoortjies van strandlopertjes, die ruik van boegoe en rookvure: ons het saam daarna verlang, en daaroor gepraat as ons soms eenuur snags by ’n slotmasjien kartonnetjies melk koop en dit op die sypad sit en drink.
Iets hiervan het ek op Charlie oorgedra. Ek weet nie presies waarom nie, miskien het sy onverwagte groot basstem my aan Welcome herinner; miskien maar net oor hy die enigste swartman is wat ek min of meer “ken”, sodat ek my moet beroep op wat ek voorheen van so iemand geken het. Maar dit het nooit heeltemal oopgeraak tussen ons nie. Vanselfsprekend nie. Ons kom by die werk met mekaar in aanraking en korswel soms, of redeneer of hou beraad. Daar was natuurlik ook die keer in Soweto. En ek het hom ’n paar keer oorgenooi as ons besoekende buitelanders moes onthaal. Maar dit is bietjie moeilik met die bediendes. Hulle verstaan nie so iets nie en mens probeer ongemaklike situasies vermy.
Maar ek en Charlie kom goed klaar. Ek dink ek kan sê dat ek as Afrikaner my swartman ken. Ons het tog in hoë mate dieselfde agtergrond, dieselfde plaasherkoms; ons het oor ’n paar honderd jaar met die land en die elemente self kennis gemaak en nie maar later agternagekom en verower soos die Engelse nie; en ons is albei, hoe detribalised ook al (dit is sy eie argument dié), gekondisioneer deur dieselfde stambewustheid. Op ’n manier respekteer ons mekaar.
Is daar een van die groot Engels-georiënteerde mynmaatskappye in die land wat ’n swartman soos Charlie sou aangestel het op die tydstip dat ek vir hom die pos in my onderneming geskep het? (Toegegee, dit was Bernard wat hom na my toe gebring het en van geen teenpraat wou hoor nie: “Ek gee nie om wat jou verkrampte bestuurskollegas sê nie, jý sorg dat julle vir Charlie Mofokeng ’n pos kry. En ek praat nie van bode of iets nie. Skakelman tussen julle wit base op Olimpus en die gatgrawers daaronder. Voor hulle vir julle in julle eie gate begrawe.”)
Ek het dit gedoen omdat Bernard se voorstel aangepas het by my eie sienswyse. Ek is nie ten gunste van swart vakbonde nie: dié mense is in die huidige stadium eenvoudig nog nie ontwikkeld genoeg om so ’n gesofistikeerde Westerse organisasie te kan behartig nie. ’n Kwessie van evolusie. Hulle moet eers die verband tussen inspanning en verdienste leer snap. Hulle moet opgelei word. In ons ekonomiese stelsel moet hulle leer om verbruikers te word ten einde produksie te help opstoot. Dáár lê myns insiens die enigste rasionele beginpunt vir die behoorlike ontginning van menslike hulpbronne in hierdie land. Daarom het ek dadelik die moontlikhede van ’n pos vir Charlie Mofokeng ingesien. ’n Skakel in die ketting; ’n stap in die regte rigting.
Dit het ook inderdaad vrugte afgewerp. Deur agtien maande van toenemende nywerheidsonrus in die land het mý kompleks van maatskappye verbasend vreedsaam en gestadig bly ontwikkel. Dit wil sê, tot Meimaand vanjaar.
Die gebeure is so bekend uit die koerante dat ek dit nie weer uitvoerig wil herkou nie: ek is in elk geval hier besig met ’n meer private, persoonlike ondersoek, waarby die openbare net belang het in die mate waarin dit ’n dieper en innerliker neerslag gekry het. (Ek klink al meer soos ’n skrywer.)
Daar was die loonkwessie wat by die meeste van my ondernemings gou opgelos is maar by die myn op Westonaria bly voortsloer het. Ek het al tevore dié soort moeilikheid gehad: ’n konflik tussen die trekarbeiders en die plaaslike sjebeenmense. Die arbeiders kom op die myn werk om geld te verdien wat hulle kan terugneem huis toe: vir hulle gaan dit om die koop van ’n vrou of so iets, vir my om die ontwikkeling van die tuisland deur kapitaal in daardie rigting te kanaliseer. Maar wat gebeur? Die arbeiders mors hul hele verdienste uit op drank en hoere. Die hele ekonomiese situasie word daardeur gestrem. Daarom het ek bepaal dat die helfte van die trekmanne se lone voortaan direk na die werwingskantore in hul tuislande gestuur moet word, waar hulle dit ná hul terugkeer kan kry. (Dit ís tog die doel waarvoor hulle in die eerste plaas kom werk het!) Uiteraard moes ’n paar sent in elke rand by wyse van administrasiefooi gehef word, met die gevolg dat die arbeiders uiteindelik ’n ietsie minder as vroeër uitgekry het: maar gesien die feit dat dié geld vroeër in elk geval vermors was, kan ek nie begryp waarom só ’n kleinigheid hulle so buitensporig moes ontstel nie.
Agitators, waarskynlik. Dit gebeur gereeld. Of anders het die mynbestuurder op Westonaria net nie die saak reg gehanteer nie. Ek weet hoe nodig dit is om in onderhandelinge met swartes baie geduldig en uitvoerig te verduidelik; en ek vermoed die mynkaptein was oorhaastig. Daarom is ek self vroeg in Junie, toe die tekens dreigend begin lyk het, saam met Charlie soontoe om persoonlik met die arbeiders te gaan praat.
Dit was doodstil in die kampong – een van daardie bleek, oop Wes-Transvaalse winterdae wanneer dit so stil raak dat jy in ’n windroering elke afsonderlike wit grassprietjie kan hoor skuur – toe ek en Charlie uit die motor klim. Die mynkaptein en sy paar wit personeellede het ons ingewag, hul gesigte stroef en vermoeid asof hulle lank laas geslaap het. Agter die sinkkantore het die myn se paar honderd arbeiders in ’n grimmige falanks gestaan en wag. Daar was net ’n effense lae gemor toe ons met ons megafoon op die stofgetrapte oopte voor hulle verskyn; soos ’n bynes in ’n miershoop.
Ek het met die grootste omslagtigheid en heelwat beeldspraak die saak uiteengesit en Charlie gevra om te tolk. Om hulle aan die verstand te bring dat selfs met die paar sent wat hulle inboet, hulle uiteindelik meer kontant sou oorhou in hul eie gebiede. Dit het byna ’n uur in beslag geneem. Eers toe ek baie seker was dat daar geen twyfel omtrent die regverdigheid van die stelsel kon bestaan nie, het ek strawwer begin praat: want ek weet ’n swartman hou nie van weifeling nie. Die taal wat hy verstaan, is fermheid, gesag, ’n harde maar regverdige hand. Dit het hy uit sy stamtradisie, wat nie so ver van ons eie Ou-Testamentiese ondergrond is nie.
