Here, Martin, jy kan dit nie doen nie. Nie die plaas nie.” Dit was die eerste keer dat sy harder gepraat het; en sy het die mes op die tafel teruggedruk.
“Dis klaar gereël. Ek moet nog net met Ma gaan praat.”
Op daardie oomblik het die voordeurklokkie gekrys. Elise het met ’n ergerlike gebaar opgekyk, maar ek was verlig.
Dit was Neels Jansen, ons ouderling. Nie op huisbesoek nie, maar op een van sy periodieke “henewere”: die man het ’n spesiale sintuig gehad wat hom onfeilbaar in kennis gestel het wanneer ek ’n bietjie behoefte aan stilte gehad het, sodat hy dit kon kom ontwrig. ’n Groot dik bees van ’n man, soos ’n slagter, met ’n borselkop en ’n goedige gesig, ongesond gelerig van kleur. Nie die soort mens wat normaalweg in my vriendekring beland nie, maar hy het die eerste keer in diens van die Kerk by my huis aangekom, vergesel van die dominee; en om die een of ander rede het hy dadelik van my gehou. Dit was laterig een middag, terwyl ek besig was met die swembad se filtreerpomp wat vasgebrand het. Ek het toe al ’n uur met die ding gesukkel en ek was moerig; toe ek opkyk, staan Neels agter my in ’n swart pak klere wat hom knel en ’n boordjie wat onder sy los nekvelle inwurg.
“Wag, gee hier,” het hy gesê. “Jy’s besig om daardie skroef te strip.” Met duidelike behae het hy die baadjie en onderbaadjie afgestroop en die skroefsleutel by my oorgeneem; en ’n halfuur lank het ek gefassineer staan en kyk hoe sy groot sagte hande die hele pomp uitmekaar haal en weer aanmekaar sit. Toe die ding begin werk, het hy my met sy slagterspoot tussen die blaaie geklap, weer sy formele klere aangetrek, en my huiswaarts vergesel na waar die dominee en Elise in gesprek was.
Ek is nie wat bekend staan as “kerkvas” nie: so ’n drie, vier keer per jaar getroos ek my die opoffering en dan gewoonlik – ek erken dit eerlik – omdat dit ook in sakekringe goed is om daar gesien te word (vooraanstaande gemeente: al wat kortkom, is ’n wynlys met nagmaal). Maar Elise probeer gereeld gaan, hoofsaaklik omrede die kondisionering van haar pastoriejeug, en ook ter wille van die kinders – veral Ilse.
Ná daardie dag het Neels Jansen uit eie beweging – want aangemoedig het ek hom nooit – min of meer gereeld oorgekom, gewoonlik om hom te vergewis dat die filtreerpomp nog werk, dat die pH en chloorgehalte van my swembad nog na wens is en dat alle ander meganiese installasies op my werf in werkende toestand verkeer. En ook om, op sy logge maar opregte manier, die welstand van my siel te opper (“Man se siel is soos ’n kar se engine, hy moet gereeld ’n overhaul kry”).
Hy was toe nooit slagter nie, maar lid van die Veiligheidspolisie en niks minder as ’n majoor nie. Sy twee groot belangstellinge in die lewe was motors en vroumense: en die redes vir sy belangstelling was in albei gevalle identies. Namate hy die beheer oor my masjinerie oorgeneem het, het hy ook begin om sappige nuusbrokkies uit die “binnekringe” oor te dra, gewoonlik afgerond met ’n raaiselagtige knipoog voordat enige noemenswaardige punt bereik is. En soos mens teen wil en dank van ’n groot, lastige optelhond leer hou, het ek ook ’n sagterige plekkie vir die groot, goedige lummel ontwikkel.
En dit was dan die deus ex machina wat my die aand by Elise se bitter inkwisisie laat verbykom het. Sy het vinnig verskoning gevra en gaan koffie maak (onnodig, want albei bediendes was nog in die kombuis aan die opwas); en hy het hom sitlêend in ’n dik stoel tuisgemaak met ’n glas dop-en-dam. Soos gewoonlik wanneer hy nie op ’n “ampsbesoek” was nie, het hy sy rooi sweetpak aangehad. Ek het gou agtergekom dat hy weer met my siel op sy mou daar aangekom het en geraai waarom: die vorige Sondag se nagmaal, waar ek nie was nie. Maar hy wou dit omsigtig benader en ek het die ongemak probeer uitstel deur hom uit te vra oor sy regterhand wat tot bokant die gewrig in gips gehul was.
“O dié?” Hy’t gesnork en aan sy drank gesluk. “Afgeslaan op ’n koelie.”
“Wat?” Ek het probeer agterkom of hy korswel. “Jy speel.”
“Nee, genuine.”
“Het jy hom seergemaak?”
“Seergemaak? Hy’s in sy heppie kanon in, man. Zap, one time.”
“Maar Neels!” Ek het nog nie mooi geweet hoe om hom te hanteer nie. “Dan is dit mos groot moeilikheid.”
“Nee wat,” sê hy kripties, “moenie worry nie. Ons het dit klaar gesquare.” Hy het een groot been oor die ander gekruis. Tussen die onderpunt van sy sweetbroek en die rand van sy seilskoene het ’n stuk harige skeen uitgesteek. “Maar vergeet nou daarvan, ek sê jou dis ’n minor. Wat ek oor wil praat, is dié dat jy nie laas Sondag by die nagmaal was nie.”
Die nag, lank ná Elise al in haar bed aan die slaap was, het ek nog ’n verbode sigaret gerook en gewonder: Behoort mens nie iets omtrent die saak te doen nie? Maar natuurlik nie. Dit het tog niks met my te doen gehad nie. Mens meng jou nie met so iets in nie. Ek het my werk om aan te dink. Ek het my sigaret doodgedruk. Ek was bly Elise het niks verder teen die naweek geopper nie.
Ek weet nie of ek heeltemal gelukkig is met dié willekeurige manier van alles neerskryf wat by my opkom nie. Maar ek moet eers die terrein verken: ek moet myself toelaat om agter te kom oor watter gebied my herinneringe wil loop voordat ek in daardie naweek indelf. Dan sal ek probeer om meer doelbewus te organiseer en bymekaar te bring wat bymekaar hoort. Tot waar dit my ook al mag voer: dit is die ooreenkoms wat ek met myself aangegaan het toe ek met dié mal projek begin het. Ek het as ondernemer sukses behaal omdat ek nie tou opgooi as ek eers iets aangepak het nie. Ek is dit aan myself verskuldig om nou ook deur te druk.
Dit is tyd dat ek iets sê oor my opvattinge, want dáár moet geen onduidelikheid oor bestaan nie. Ek is ’n Afrikaner. Ek is ’n Nasionalis. En ek het nog nooit rede gehad om my daaroor te skaam nie. Inteendeel.
My politieke geheue strek hoofsaaklik terug tot 1948 toe ek sewentien jaar oud was, en in matriek. Ek het dwarsdeur die nag saam met my pa-hulle voor die draadloos gesit: die regop outydse Atwater Kent met die krulmotief oor die materiaal, en die oranje halfmaan waaroor die naald verbydraai. Daar was ’n hele paar ander mense ook, wat heelnag saam koffie gedrink het. Toe Standerton se uitslag kom, het hulle begin skreeu en spring en stoele omgestamp; en waar ’n paar van die vloerplanke van boorwurm voos geword het, het oom Hennie die skrynwerker ’n gat dwarsdeur die vloer gespring en tot by sy middellyf ingesak. ’n Paar dae later is ons hele familie in Pa se ou blou ’42-Mercury die sinkplaatstofpad Kimberley toe om daar op die stasie vier ure in die moordende son te staan en wag dat doktor Malan se trein moet verbykom. Rondom die stasie het die motors ’n plaat gestaan. Ook nie net motors nie: kapkarre en donkiewaentjies in hul tientalle, van boermense wat myle en myle ver gery het, party dwarsdeur die nag, net om dié dag daar te wees as Doktor verbykom. Die trein het nie lank stilgestaan nie, seker skaars tien minute.’n Burgemeester met ’n ketting om die nek en ’n paar ander vername manne het Doktor in sy wa gaan haal en hom na die verhogie toe begelei waar die stasiemeester altyd staan as hy die drywer se briefie in die draadring vir hom aangee. Doktor het ’n paar woorde gesê: wát, onthou ek nie meer nie, ek weet nie of iemand eintlik geluister het nie. Dit was genoeg om net te sien dat hy daar is. En al die mans het hul hoede afgehaal en op hul borse vasgedruk en die vrouens het opgestaan van die kosmandjies waarop hulle gesit het. Vir my jong gemoed was daar net één analogie gewees: Jesus wat Jerusalem binnekom. En daar was van die ou ooms daar, met hulle baarde en gesigte vol twaksop en trane, wat soos Simeon sou kon gesê het: Laat nou, Here, u dienskneg in vrede sterwe, want nou het ons hom met ons oë gesien.
En toe ons terugry huis toe, het Pa net gesê: “Kinders, van nou af hoef ons Afrikaners nie meer met ons koppe op die bors te loop nie. Nou is ons baas in ons eie land.”
Natuurlik, Agt-en-veertig lê vandag ver. Baie van daardie fut is uit. Dis vandag ’n harder en ’n dringender wêreld. Mens kan ook nie altyd kaalkop in die son op ’n stasie staan nie.
