deurdat hulle nog vir dekades daarna gepubliseer het. Om jou ’n digter in sy leeftyd te help plaas, word digters se geboortedatum aangedui met ’n * by die biografie geplaas en, indien van toepassing, die sterfdatum ná die simbool aangedui met ’n †.
By elke digter word die literêre pryse wat deur hom of haar verower is, vermeld, omdat dit deel van die literatuurgeskiedenis is. Dit beteken egter nie dat digters wat geen pryse verower het se werk minderwaardig is nie. Toekennings dui konsensus onder letterkundiges oor ’n skrywer se werk aan, maar binne ’n bepaalde jaar kan daar byna net sulke goeie werk gepubliseer word wat nie bekroon kan word nie, omdat daar binne ’n afgebakende periode (soos die prys se reglemente bepaal) net een prys toegeken kan word en net in sekere gevalle kan die prys gedeel word. Die eenvoudigste vers kan vreugde verskaf of mens laat nadink. Ook die digter se akademiese kwalifikasies en ervaring wat by die biografie vermeld word, moet nie as ’n maatstaf vir die digter se bekwaamheid gesien word nie. Dit is bloot interessante en wetenswaardige besonderhede oor die mens agter die gedig.
Dit is wel waardevol om tydperke binne ’n poësiegeskiedenis te onderskei, omdat mens daaruit kan aflei watter temas in so ’n tydperk vir die eerste keer aangeroer is en watter invloed dit op die digter se taalgenote en mededigters gehad het.
Net een voorbeeld hiervan: Enoch Sontonga het in 1897 “Nkosi sikelel’ i-Afrika” in Xhosa geskryf. In 1946 verskyn dit in die Afrikaanse poësie toe H.A. Fagan dit in ’n gedig verwerk. Dié pleitgedig vir eenheid in Suid-Afrika was die voorloper van Afrikaanse digterstemme teen apartheid wat sedert die 1960’s in die poësie sou opklink: onder andere Breyten Breytenbach, Ingrid Jonker en Adam Small. In die 1980’s het strugglepoësie daarby aangesluit met gedigte van onder andere Peter Snyders, Patrick Petersen en Antjie Krog.
Van die vroegste Afrikaans is sedert 1870 in versvorm gepubliseer. Hierdie gedigte is nie in Vers en vlam opgeneem nie, omdat dit in ’n baie ou vorm van Afrikaans verskyn wat kennis van Nederlands vereis om dit te verstaan. Dit is voldoende om te weet watter gedigte en digters uit hierdie tydperk kom: F.W. Reitz, Pulvermacher, Arnoldus Pannevis, C.P. Hoogenhout, S.J. du Toit en J. Lion Cachet. In Die Genootskap vir Regte Afrikaners, wat in 1875 gestig is, se koerant Di Afrikaanse Patriot het daar sedert 1876 ook verse verskyn oor politieke, sosiale en historiese sake.
Sedert die begin van die jare 1900 was Eugène N. Marais, C. Louis Leipoldt, Jan F.E. Celliers en Totius in die Afrikaanse verskuns aan die woord. Die natuur, Afrika-folklore, Oosterse kultuur, die Anglo-Boereoorlog, patriotisme en godsdienstige besinning is van die belangrikste temas in hierdie tyd.
Die Afrikaanse digters wie se werk sedert 1930 verskyn het, het as die Dertigers bekend gestaan. Van die bekendstes was N.P. van Wyk Louw, W.E.G. Louw, Uys Krige, Elisabeth Eybers, C.M. van den Heever en I.D. du Plessis. Die benaming Dertigers kan egter misleidend wees, omdat hierdie digters nog vir dekades daarna gepubliseer het. Ander stemme het gaandeweg by hulle aangesluit en die Afrikaanse poësie verruim, onder wie D.J. Opperman, Adam Small, Peter Blum, Sheila Cussons, Wilma Stockenström, Antjie Krog, Ingrid Jonker en Breyten Breytenbach.
Tydens die jare 1960 is daar van die Sestigers gepraat, van wie Jonker en Breytenbach die bekendste was. Hulle het veral van die vrye vers gebruik gemaak en politieke verset was sentraal in hulle werk. Maar Breytenbach, Stockenström en Krog publiseer tydens die verskyning van hierdie bloemlesing steeds en hulle jongste werk kan nie as deel van die Sestigerbeweging beskou word nie.
Dit is dan ook nie realisties om een of meer temas te koppel aan verse wat sedert 1930 tot vandag verskyn het nie. Daar kan wel breedweg gesê word verse sedert hierdie tydperk werk met ingewikkelder tegnieke en diepsinnige vraagstukke oor die mens se plek in die wêreld, godsdiens, asook vrae oor apartheid. Laasgenoemde het sedert 1960 al hoe sterker op die voorgrond getree. In die 1980’s het struggleverse – wat oor die noodsaak van politieke bevryding en die ongeregtigheid van apartheid handel – ’n belangrike plek in die Afrikaanse verskuns begin beklee.
Dekades lank is verset teen apartheid deur gedigte verwoord en dit is nie verbasend dat Afrikaanse digters weer eens deur die skryfkuns kommentaar lewer op eietydse maatskaplike toestande en figure nie. In Marlene van Niekerk se bundel Kaar verskyn verskeie gedigte oor onder meer polisiegeweld en korrupsie en Antjie Krog verwoord in haar gedig by oudpresident Mandela se dood wat ’n slag dié geliefde staatsman se dood vir Suid-Afrika was.
Soorte Afrikaans
Voor die 1950’s het slegs gedigte in Standaardafrikaans verskyn. Kaapse Afrikaans en Griekwa-Afrikaans was egter nog altyd deel van Afrikaans hoewel dit eers in die tweede helfte van die twintigste eeu in gepubliseerde vorm begin verskyn het. Dit is deel van die Afrikaanse kultuurskat en daar verskyn jaarliks al hoe meer daarvan.
In Kaapse Afrikaans kom heelwat Engelse woorde voor en dit het soms in Kaapse Afrikaans ’n ander of ruimer betekenis as in Engels. Dit kan geensins as “onsuiwer” Afrikaans beskou word soos wanneer iemand Standaardafrikaans praat en Engelse woorde tussenin gebruik nie. Daar kom ook talle woorde uit Oosterse tale in voor. Dit is net so deel van Kaapse Afrikaans soos woorde uit Oosterse tale wat in Standaardafrikaans voorkom. Griekwa-Afrikaans vertoon ouer vorme van Afrikaans en woorde uit die Khoi- en Boesmantale. Hou in gedagte dat Kaapse en Griekwa-Afrikaans meestal foneties gespel word – dit wil sê soos dit uitgespreek word – en die spelling daarvan wissel.
Kaapse Afrikaans en Griekwa-Afrikaans word nie meer net in die Kaap en/of Namibië gepraat nie en dit is nie noodwendig die huistaal van digters wat in hierdie vorm van Afrikaans skryf nie. Sedert dit in gepubliseerde vorm verskyn en tans ook in media soos Facebook gebruik word, het die seggingskrag daarvan na alle Afrikaanssprekendes versprei.
Die kanon
Die kanon (spreek uit “kaanon”) hou verband met literatuurgeskiedenis. Dit is daardie gedigte wat sedert die ontstaan van Afrikaans so bekend geword het dat dit sinoniem met Afrikaanse poësie is. Hierdie gedigte word jaar ná jaar in versamelbundels opgeneem, telkens vir bestudering uitgesonder en telkens aangehaal en die digters se ander werk is so bekend dat hulle nuwe werk dadelik belangstelling uitlok. Sommige van hierdie gedigte het bekendheid verwerf omdat dit oorwegend die verstegniek daarin is wat so treffend is, ander omdat die inhoud daarvan tot soveel mense spreek. Die grootste verse is uiteraard dié waarin tegniek sowel as inhoud daartoe bygedra het dat dit onder poësieliefhebbers se gunstelinge tel.
Maar ’n kanon is iets lewends, want daar verskyn voortdurend nuwe gedigte en lesers se opvatting van wat goed en minder goed is, wissel en brei uit. In hierdie bloemlesing is daar dus ook verse opgeneem van digters wat nog nie so bekend is nie, maar wie se werk knap is en oor dinge handel wat in ons tyd belangrik is.
Sedert die tagtigerjare verskyn ook die Afrikaanse liedteks op die toneel. Alle lirieke wat deur moderne sangers gesing word, is egter nie sonder meer geslaagde verse nie. Rym en ritme wat nie bykomende betekenis aan woorde gee nie, is nog nie ’n vers nie. Van hierdie sangers se werk wat groot byval gevind het en wel ook as verse bestudeer kan word, is die bekendste name Koos du Plessis, Johannes Kerkorrel, Koos Kombuis en David Kramer.
Keuse van gedigte
In Vers en vlam is gedigte uit al die soorte Afrikaans opgeneem wat die belangrikste versvorme, literêre tydperke en temas in die Afrikaanse digkuns verteenwoordig. Só word daar ’n vlam aangesteek wat lig werp op die geskiedenis, op die hedendaagse samelewing en verhoudings, asook op ontwikkeling en verstegnieke in die Afrikaanse poësie.
Verse lees en skryf
Digter sowel as leser het ’n aandeel aan die gedig. ’n Vers op skrif bestaan net gedeeltelik. Dit is eers ’n volledige vers wanneer iemand dit gelees het, verstaan watter betekenis dit oordra en die tegniek waarmee hierdie betekenis geskep is, begryp. Die digter steek ’n vlam aan, die leser sien en voel dit. Dan eers is dit ’n ware
