gordel van pale wat die stad van die waterkant af beskerm. Die een besoeker ná die ander het dit in hierdie jare afgesaag oor ’n ‘woud van maste’ gehad, dog wanneer mens eietydse afbeeldings sien, is dit moeilik om aan ’n juister beskrywing te dink.
‘In het jaer 1604,’ lui ’n eietydse reminissensie, ‘was er zulcken grooten vaert van Amsterdam op de Oostzee, dat men daer 400 Oostervaerders gelijckelijck in een vloot heeft zien ankeren, welcke alle binnen 14 dagen gelost, geladen en weer zeil-ree lagen.’
‘In de maandt May,’ berig ’n ander tydgenoot oor die onafgebroke bedrywigheid in en om die hawe,
varen de Groenlantze schepen, en volgen de machtige vlooten der Moskovische, de Spaansche en Fransche vlooten, gelijk ook de Noordtse en Oosterse, maar voornamelijk de overkostelijke en rijkgeladen Straat-vaarders, de West-Indisch-vaarders hierby komende; deze brengen een ongelooflijke rijkdom jaarlijks binnen deze stadt.
Hierby komt voor den dag de Oost-Indische Maatschappy met hare overgroote rijk geladen schepen, die Amsterdam niet weynig met hunne schatten hebben verrijkt en doen rijzen.18
Wat waatren worden niet beschaduwd van haar zeilen?
Op welke markten gaat zij niet haar waren veilen?
Wat volken ziet ze niet beschijnen van de maan;
Zij die zelf wetten stelt den ganschen Oceaan?19
‘Nu mach men alle landen deur-loopen, waar zal men ons Amsterdams gelijk in de scheep-rijke koophandel vinden? Ik zou zeggen, en met waarheyt bevestigen, dat Amsterdam in wijtluchtige koop-handel en schip-vaeren over de gantsche werelt alle andere landen en steden lichtelijk de loef kan af-steken.’20
Elmina of Guinee, of ’t goudgreinrijck Angolen,
Geen werelthoecken meer voor Holland zijn gescholen.
De Afrijksche rijkstaf met de Asiatische kroon,
Vercieren voor Neptuyn sijn blauw lazure troon … 21
Het schiprijk Amsterdam. ’t Geldzuchtig Amsterdam. Pakhuis van Oost en West.
‘Waarlik is dit een van die vernaamste stede van die aardbodem,’ het ’n Duitse besoeker aan Amsterdam uitgeroep, en ’n ander effens later het dit as ‘een van die grootste, fraaiste, volkrykste en pragtigste stede’ beskryf.
Zij, die als keizerin de kroon draagt van Europa.22
In sy oorsig van die Nederlandse Goue Eeu beskryf Benjamin Roberts die dekades 1620 en 1630 as ‘marked by incomparable economic, demographic, cultural, and intellectual growth. These decades were the golden decades of the Dutch Golden Age, and formative years for a generation of young men, and it had a great impact on their outlook on life.’23
Dié uitspraak is veelseggend, want juis in hierdie jare het Jan van Riebeeck en die mans wat onder hom vir die Nederlandse volksplanting aan die Kaap in 1652 verantwoordelik was ook grootgeword en volwassenheid bereik.
Dit sou so mooi kon gewees het, daardie stigting, daardie volksplanting aan Kaap die Goeie Hoop; dit kón so mooi gewees het, as vrug van ’n Europese Barokkultuur op sy hoogtepunt. Dog mens lewe nie in die teorie nie, maar in die harde werklikheid, en die werklikheid wat hier ter sprake is, is nie bevolk deur idealiste, filantrope en kunstenaars nie, maar beperkte en feilbare mense, handelsmaatskappye wat beslissings vir eie wins en voordeel neem, sakemanne van wie tydgenote beweer het dat hulle God self sou verkoop as hulle seker was dat hulle Hom sou kan lewer, en die werkloses, hooploses en avonturiers wat bereid was om vir hulle te werk.
Wat het daardie matrose en soldate, vir ’n groot deel ongeletterd, trouens van die kulturele en intellektuele hoogbloei van hul tyd geweet, en wat kon die ekonomiese opbloei van die era Van Riebeeck self skeel behalwe in die mate dat dit hom in staat sou stel om bevordering te kry, deel te kan hê in die onwettige privaat handel in die Ooste, en so gou doenlik as ryk man na Nederland terug te keer?
Maar as ek Barokbeelde en -skilderye wil sien, is daar boeke waarin ek afbeeldings daarvan kan naslaan; as ek na Barokmusiek wil luister, kan ek dit vir myself speel op band. Die kolonie wat hier tot stand gekom het, het ’n ánder karakter aangeneem, waarin skilderkuns, digkuns en musiek geen beduidende rol gespeel het nie. Waar hy enigsins belanggestel het in die prestasies van sy tyd, was dit waarskynlik op krygskundige gebied, want dit was ’n era van volgehoue en voortgesette oorlogvoering, en die heldedade wat in die Batavise Romeyn van eerwaarde Petrus de Lange besing is, kan moeiteloos vir die tydperk 1652–61 voortgesit word, al moet toegegee word dat De Lange natuurlik sterk bevooroordeel was in sy keuse van prestasies en in sy verklaring daarvan.
‘Forse dapperheydt van een Guineesvaerder’, ‘Heldenstuck van een Seeus roofschip’, ‘Hollanders zege in ’t Oosten’, ‘Galens dapperheyt en zege in de Middellandsche zee’, ‘Banckerts dapperheydt’, ‘Dapperheydt van Marreveld’, ‘Heldenstuck van Hopman Swart’, ‘Kloeckheydt van Gideon de Wilde’, ‘Seeuwen bekomen buyt’, ‘Twee Portugesche schepen verovert’, ‘Hollander vermeestert drie scheepen’.24
Die era van triomfantlike veldtogte en veldslae is vir die Nederlandse Republiek voortgesit, en ook die klein kolonie aan die Kaap het waarskynlik ten volle in die trots van hul landgenote gedeel wanneer berig daarvan hulle maande later per see bereik.
Wat kuns en kultuur betref, het die kolonie met groeiende welvaart mettertyd ’n eie koloniale kultuur voortgebring in die vorm van Kaapse Barok of ‘Kaaps-Hollandse’ gewelhuise en die meubels en die silwer- en koperware waarmee dit ingerig is. Waarom is dit egter dat ék daardie huise nooit met onverdeelde bewondering kan betrag nie, knaend bewus van die feit dat dit deur slawe-eienaars en slawe bewoon is, met alles wat hierdie feit impliseer?
Early in the morning I was waked here by the horrid shrieks and cries of January and February, who were undergoing the discipline of their master’s lash because the horses had not been found the previous evening.25
Dit is hiér, in hiérdie land dat ek snags wakker lê en dat die slawe Januarie en Februarie geleef het; dit is in hiérdie stad dat ek in die donker die kreet hoor in die verte, die geluid van brekende glas, die geloei van ’n sirene. Hiér en nóú, nie élders nie, in ’n ander stad of land, in ’n ander tyd, of in ’n begeerlike werklikheid wat nooit gestalte gekry het nie.
Helaas het ek nie baie troos om te bied nie, het ek eintlik géén, want nêrens waar ek kyk, kan ek veel vind wat troosryk is nie. Dit is nie wat ons beplan of verwag het nie, maar wat gebéúr het; dit is die erfenis wat vir ons voorberei is, wat ons vir onsself voorberei het.
She looked over his shoulder
For vines and olive trees,
Marble well-governed cities,
And ships upon untamed seas,
But there on the shining metal
His hands had put instead
An artificial wilderness
And a sky like lead.26
Selde raak ek een van al die boeke in die boekrakke nog aan wat ek eens so ywerig bestudeer het. Wat ek wil weet, onthou ek: eggo’s, herinnerings, ou aanhalings. Vreemd genoeg is dit bowenal frases uit gedigte wat vandag by my opkom, werke waaraan ek in geen jare gedink het nie uit boeke wat ek jare laas in gekyk het, en dikwels frases waarvan die toepaslikheid nie onmiddellik vir my duidelik is nie. ‘The hot water at ten,’ onthou
