een mast, ten hoogsten benodigt
1 ankersmid, ten hoogsten benodigt29
Ten slotte het die uitvarende skepe die enkele Europese handelsgoedere vervoer waarvoor daar in die Ooste belangstelling bestaan het, en meer spesifiek items wat as geskenke vir hooggeplaastes bedoel is, soos vermiljoen, kwik, optiese instrumente, aard- en hemelbolle, nogmaals manshoede, en die ‘lange roode mutsen’ wat ook onder die inboorlinge van Suider-Afrika gewild was.
Ondanks die feit dat uitseilende skepe swaar belaai is, moes hulle ook met ballas in die vorm van sand, klippe, boustene of yster beswaar word om die nodige stabiliteit te verseker. In die wrak van ’t Vliegend Hart, wat in 1735 verongeluk het, is lood aangetref in die vorm van ballasrolle wat spesifiek vir hierdie doel vervaardig moet gewees het.
Wat boustene betref, het dit dikwels gegaan om Leidse moppe en klinkers en Goudse en Friese klinkers, betreklik klein stene, grys, bruin, geel of rooi van kleur, wat by aankoms in die Nederlandse handelskolonies afgelaai en daar vir boudoeleindes gebruik is. Soms is boustene spesifiek aangevra, soos in 1656, toe 100 000 stene uit Nederland gespesifiseer en 106 000 gestuur is. Die Vergulde Draak was op sy eerste uitreis met 26 000 Friese klinkers bevrag, en die Vrede dieselfde jaar met 15 000.
Op die retoertog was salpeter ’n gunstelingitem om vir ballas gebruik te word, vanweë die hoë prys wat dit in Europa behaal het, maar daar is ook gebruik gemaak van kauri-skulpe, wat noodsaaklik was as ruilmiddel in die slawehandel van die Nederlandse Wes-Indiese Kompanjie (WIC) in Wes-Afrika.
Met die oog op die kosbare vragte wat hulle uit die Ooste teruggebring het, was die retoerskepe van die VOC so swaar bewapen soos oorlogskepe, ten einde hulle teen seerowers, kapers, handelskonkurrente, en in oorlogstyd teen vyande te kan verdedig en waar nodig ook aggressief te kan optree.
Hiervoor het daar amptelike voorskrifte bestaan: die kleinste vaartuie wat van Nederland uitgeseil het, dié met ’n laaivermoë van 40 tot 50 last (ongeveer 80 tot 100 ton), moes byvoorbeeld ’n minimumbemanning van 7 man en ’n jonge hê, naas 2 gotelinge, 2 steenstukke en 4 kamerstukke, alles tipes geskut, 4 muskette of roers, en 6 lang en 12 kort spiese. Vir skepe van 150 last en meer was die voorskrifte 8 gotelinge, 6 steenstukke, 12 muskette of roers, en 2 dosyn lang en 3 dosyn kort spiese, en so verder na verhouding.
Die kundige verspreiding van bemanning, bagasie, vrag, voorrade, onderdele en ballas oor die skip om dit stabiel te hou, het heelwat oordeel en bedrewenheid geverg, alhoewel die omstandighede en vereistes op die uit- en die retoerreis verskil het, aangesien daar op laasgenoemde byvoorbeeld aansienlik meer vrag van uiteenlopende aard vervoer moes word.
Die grootste en mees indrukwekkende retoerskip waaroor die VOC ooit beskik het, was ’n vaartuig met ’n klinkende naam as getuienis van sy tyd, die Prins Willem, vermoedelik vernoem na die destydse Stadhouer, prins Willem II, wat in 1650 deur die Kamer Zeeland gebou is en tot 1662 in gebruik was. Dit was, in moderne mate, 68 meter lank, 14 meter breed en 4 meter hol, met ’n laaivermoë van 1200 ton, en teen aanvalle bewapen met 24 kanonne, later na 40 vermeerder.
Die Prins Willem het die Kaap gedurende die eerste jare van die nedersetting drie keer aangedoen. ‘’s Avonts wiert een groot schip gesien voor de baay,’ het Van Riebeeck in die winter van 1658 in sy Dagregister opgeteken, ‘’t welcq onder ’t Robben-eylandt ten anker liep, sullende apparent wesen Prins Wilhem van Zeelandt.’ Die volgende dag het dit in Tafelbaai anker gegooi, en kon die opseilendes van groente, ’n bees, ’n skaap ‘ende een geschoten reebockjen’ voorsien word.
Drie weke later weer: ‘’s Morgens helder weer ende redelijcke stijve ZZO winden, waermede meergemelte schip Prins Willem is t’seyl ende fraay buyten in zee geraeckt. D’Almogende verleene deselve een geluckigen, voorspoedige, behouden reyse na Batavia.’30
En in die winter van 1661:
Uyt Noortwesthoek is het vrij blijven waayen en regenen, waermede ’t schip Prins Willem ’s middags te 2 uyren hier wel te rheede g’arriveert is, uytgevaren met 392 coppen, daeronder 15 overleden, ende noch wel 50 à 60 tegenwoordig aen ’t scheurbuyck siek te cooy leggende.
Die retoerskepe kon met behulp van die roer gestuur word, en die seile kon gestel word om die beskikbare wind te benut en die maste selfs verleng ten einde ekstra seile te kan aanbring waar nodig. Volgens Robert Parthesius was ook die kleinste van die VOC se vaartuie uitgerus om indien vereis die tog na die Ooste te kan onderneem, en was selfs hul galjote van drie maste voorsien, wat nie in Europa gebruiklik was nie.31
In laaste instansie was skepe egter onredbaar afhanklik van die grilligheid van passaatwinde en seestrome, en hulpeloos uitgelewer aan die geweld van wind en weer en die woede van die golwe, waarteen selfs die stewigste houtkonstruksie nie altyd bestand was nie. Ewe goed was hulle egter hulpeloos teenoor die windstiltes wat hulle veral in die trope kon oorval: volgens J.H. Schröder van Thüringen is die Ananas vir ‘’n hele maand en drie volle dae’ op hierdie wyse lam gelê.
By alle kundigheid en kunssinnigheid wat aan hul konstruksie en afwerking bestee is, was hierdie seilskepe stadige, logge, onhandige vaartuie, moeilik om te maneuvreer, beperk in hul moontlikhede. Desondanks was hulle met hul hoë maste in hul eie tyd ’n formidabele verskyning, wat in digterlike taal meermale as kastele beskryf is. In die militante sewentiende eeu:
Men rukke een donderbaare vloot,
Van hondert zeekasteelen groot,
Galeijen, scheepen, en maoonen …32
Maone was ’n skeepstipe.
En ’n honderd jaar later, in ’n eleganter tyd, maar met ongewysigde beeldspraak:
Myn Waternimfen, dartelt bly
Rondom de trotsche Zeekasteelen
Der achtbare Oostermaetschappy … 33
Die motief kom selfs voor in ’n Duitse quodlibet of mengelliedjie van rondom die wisseling na die agttiende eeu wat met Johann Sebastian Bach in verband gebring word:
Was sind das für große Schlösser,
Die dort schwimmen auf der See,
Und erscheinen immer größer
Weil sie näher kommen her …34
En hoe sierlik vertoon hulle nie met hul maste en seile op die honderde seetonele wat in hierdie tyd geskilder is nie, trotse hoë vaartuie met die Nederlandse driekleur, die Prinsevlag, hoog aan die groot mas, wat sereen oor die glansende see van die herinnering en verbeelding voortgly.
Dog nie net die skepe nie, peinsend, mymerend in die nag in ’n slapende land, bewusteloos, onbewus, onwetend; maar meer nog die mense wat daarop uitgeseil het, na die Ooste vierduisend of vyfduisend mans in ’n enkele jaar, later sewe- of agtduisend, byna ’n miljoen mans altesaam in die loop van twee eeue, elk met sy eie gesig en stem, sy eie vingerafdruk en verlede.
Soms aarsel ek in my mymering, soms ontstaan daar uit die aarseling iets soos ’n vraag en soms ook kom daar dan uit die donker iets soos ’n antwoord, klink daar uit die donker rondom my ’n gedruis van stemme wat tot woorde, frases, sinne aangroei, tot verhale verdig. Die drywende, wuiwende skadu’s oorkant my vloei willekeurig saam en vorm patrone, neem gestalte aan, buitelyne wat slegs onduidelik sigbaar is, geen gelaatstrekke, geen gesigte nie, net die stemme, die geruis van stemme in die nag, die koor van stemme, soos ’n geritsel in ou briewe, broos papier, dooie blare, verdroogde blomme. Maar nee, dit is te romanties, en in hierdie verhaal, in hierdie kumulatiewe geskiedenis is daar geen plek vir romantiek
