En verder het mens nog altyd die name en evokatiewe byname, al is dit sonder stemme of gesigte, en al het die detail van hul lewens verlore gegaan: Jacob Jonasz, ‘alias Jaap met de Paruik’, Klaas Augustus Jansson, ‘alias Kattedief’, Mattheus de Roo, ‘alias Dolle Teeuwis’, of Jacobus van Geldert, ‘alias Koo Lamhand’.
Dog ook elders in bronne van die tyd kom mens soortgelyke sketsmatige aanduidings teë van lewens waaroor jy graag meer sou wil weet. Wat byvoorbeeld van Michiel Straatsburg wat hom in 1658 ‘met een strop van sijn cousebant gemaeckt’ in sy slaapkamer opgehang het?
Hierdie verwysing is uit regsbronne afkomstig, en in die aantekeninge van Hans Bontemantel, lid van die Amsterdamse stadsbestuur, kom op soortgelyke wyse ’n evokatiewe sketsie van ’n selfdoodgeval uit 1668 voor, dialoog en al. ’n Man wat sy vrou in die verlede meermale reeds vergeefs geld vir brandewyn gevra het, het by die weiering van twee stuiwers vir dieselfde doel uitgeroep, Ick sal my verhangen of de duyvel sal my haelen, waarop sy geantwoord het, Loop, geck, loop, dat sech ghy altyd, ‘waer nae sy wederom ging haer goet schoonmaecken’. Dog hierdie keer het hy sy dreigement uitgevoer. Hoe graag sou mens daardie stemme nie wil hóór nie, die gesigte sien, en die vertrek waarin hul dialogie plaasgevind het.
In moderne oë sou die meeste van hierdie mense waarskynlik klein, bleek en swak gebou lyk, en in baie gevalle was hulle ook misvorm of liggaamlik ontsier deur ragitis, breuke, boggelrûe, klompvoete, katarakte, skrofulose of skorbuut, bes moontlik ongewas, en heel waarskynlik onwelriekend.
Dit is ’n punt waarby mens in jou betragting van die verlede met voordeel kan stilstaan, want onder géén sosiale klas in énige land was persoonlike sindelikheid in hierdie tyd algemeen nie. Soms is die gesig gewas, voor ete die hande, by besondere geleenthede die voete; soms is die mond uitgespoel, en in die geval van die baie rykes of adel was die wasskottel en -kan in hierdie geval van soliede silwer. Die lyf het deurgaans egter ongewas gebly, alhoewel die stank van ongewaste liggame in die geval van gegoede mense oordek kon word met parfuum: muskus of chypre, Keulse of Hongaarse water. Lodewyk XIV van Frankryk het sy hemde met ’n mengsel van aloëhout, muskus, lemoenbloeisel, rooswater en speserye laat geur.
Die name van die eertydse geurmiddels is net so evokatief soos ou liedere of musiek, maar die geure self is vervloë, vergete. Net so evokatief soos die stank van ongewaste liggame, kamerpotte, sekrete en stalle. Nie die een méér as die ander nie, die ander méér as die een. Die wérklikheid, dit is al. Soos dit was; of so ná genoeg.
Die mans wat werk by die VOC gesoek het, kon aansoek doen in enige van die ses stede waar daar Kamers bestaan het. Die betreklik klein jaarlikse groepie Vlaminge, Brabanders en Wale uit die Suidelike of Oostenrykse Nederlande en die aangrensende gebied het dikwels by die Kamer Zeeland in Middelburg in diens getree, maar die meeste vreemdelinge wat hul herinnerings opgeteken het, het die wêreldberoemde Amsterdam verkies.
Stad van skepe en skuite, van touwerk, seildoek en teer, skeepswerwe en pakhuise, paksolders en pakkelders, bale, vate en kiste, van gedurige rumoer, getimmer, geskreeu, skuite wat kom en gaan, en sleë, karre en kruiwaens, kruiers, slepers en draers wat met hul vragte onophoudelik oor die kaaie heen en weer beweeg tussen skepe en pakhuise, waar kiste en bale gelaai of afgelaai en vate oor die keistene gerol word, met die klank van kerkklokke en die kenmerkende geroep van straatventers tussen die rumoer, bó die rumoer: ‘Mooye ochtendmelck!’, ‘Mosselen, mosselen!’, ‘Rottevallen en muysevallen!’, ‘Hael besemen, coopt gy geen besemen?’; die geteem van straatsangers en -musikante en van bedelaars.
Oorweldigend moet dit alles gewees het vir die vreemdeling, die nuweling wat die taal en die gebruike nie ken nie, vir die swerwer sonder heenkome of geld. ’n Stad van smal strate, stegies, brûe en onwelriekende kanale in die nabyheid van die hawe, soos hy dit sou leer ken het, van reën en modder, kelderkroeë of goedkoop losieshuise en slegte kos in obskure eethuisies. Kroeë, herberge, logemente waar seemanne tuisgaan, wynhuise, brandewynhuise, biertapperye, bordele, dans- en speelhuise wat dikwels niks meer as vermomde bordele was nie, kaatsbane, dobbelhuise, en kelders en aptekerswinkels waar drank te koop was, ’n wêreld waar gewese seemanne en oudwerknemers van die VOC ’n prominente rol gespeel het, saam met werwers, swendelaars en bedrieërs van alle tipes, manlik en vroulik, op soek na goedgelowige vreemdelinge.
Is dít miskien die aangewese plek om die name van enkele Oosindiëvaarders in te voeg wat voorkom onder diegene wat in die loop van die agttiende eeu in Amsterdam tereggestel is? Nie met die oog op hul kriminaliteit nie, nog minder om hulle as ‘tipies’ van die hele groep te probeer aanbied, maar omdat dit op beskeie wyse bydra tot die skamele biografiese gegewens wat oor hierdie groep beskikbaar is, en op sý manier tewens ook iets tot die geheelbeeld toevoeg.
Lucas Sanders van den Berg, van Amsterdam, bootsmansmaat op die Oos-Indiese Kompanjie se skip Arion, wat in Texel gelê het om uit te seil, het omrede ’n bepaalde verwyt die bootsman, skieman en opperseilmaker al drie in hul kooie doodgesteek, waarvoor hy geradbraak is, sy kop afgekap en buite die stad op ’n pen bo sy liggaam geplaas.
—Hendrik Janssen, alias Hein de Oost Indisch-vaarder of Hein Knoop, van Brunswyk, oud 29 jaar, vanweë straatskendery en die doodsteek van ’n vrouspersoon gehang, en sy kop op die galgeveld afgekap, die liggaam op die wiel en sy kop op ’n pen daarbo gesit.
—Cornelis Pieterzen, alias Jan Oostindiën, oud 23 jaar, synde ’n seeman, vanweë verskeie moorde, huisbrake en diefstalle lewendig geradbraak.
—Eldert Kool, van Amsterdam, oud 32 jaar, Oosindiëvaarder, weens begane manslag onthoof, sy kop op ’n pen op die skavot ten toon gestel, en so ook buite die stad die liggaam op ’n wiel en die kop op ’n pen.
—Huybert van Ies, van Amsterdam, oud 22 jaar, Oosindiëvaarder, is weens verskeie afpersings in die openbare strate gehang, en begrawe.
—Pieter van Rhyn, van Amsterdam, oud 22 jaar, timmermanskneg; hy het saam met ’n metgesel op diefagtige manier ’n burgerman nie slegs in die openbare straat aangerand en van sy geld beroof nie, maar met ’n duimstok sy keel toegedruk sodat hy geen geluid kon maak nie; waarvoor hy, nadat hy op Texel van ’n skip afgehaal is, opgehang is, ook búite die stad.
—Pieter Jurriaants Smit, van Tongeren, oor die 30 jaar, seeman, wat weens die pleeg van die verfoeilike sodomie op die Oos-Indiese Kompanjie se skip Rijnsburg van die skip afgehaal en opgehang is, sowel binne as buite die stad. Dog ’n seun van 16 jaar wat deur hom daartoe mislei is, en besonder onnosel bevind is op dié gebied, is van die galg verskoon, maar veroordeel tot streng geseling en langdurige gevangenis in die tughuis.
—Abraham Mozes, alias Bram de Pypeman, synde ’n smous, oud 32 jaar, van Amsterdam, en matroos op ’n oorlogskip, weens moord op sy bysit (by wie hy twee kinders gehad het), geradbraak. Sy misdaad was nie sonder skyn van regverdiging nie, want dit het daaruit voortgespruit dat sy bysit terwyl hy op reis was met ’n Oosindiëvaarder getroud is.42
Noodgedwonge het die oorgrote meerderheid van hierdie mense van dag tot dag geleef en was nooit seker wat die volgende dag vir hulle inhou nie. In die winter het die kort dae en slegte weer byvoorbeeld meegebring dat baie werkers afgedank is, terwyl oorlog elders, ’n slegte oes, die verlies van ’n skip of selfs ’n eenvoudige verandering in die mode honderde mense, waaronder ook redelik gegoedes, skielik in onheil kon dompel, en waar so iets eenmaal gebeur het, was rehabilitasie moeilik.
Dit was uit hierdie milieu of een soortgelyk daaraan dat ’n aansienlike deel van die VOC se werknemers afkomstig was of dat hulle vir werk by die Kompanjie gewerf is. Dit was in hierdie omstandighede dat die VOC uitkoms gebied het, met werk, kos en inwoning vir ’n vasgestelde aantal jare, en die moontlikheid om gedurende jou dienstyd bowendien ’n deel van jou loon aan jou naasbestaandes te laat uitbetaal vir hul onderhoud.
Soos
