‘t’samen-spraeck’ tussen ’n skipper wat vir drie jaar na die Middellandse See vertrek en bemanning soek, die eienaar van die herberg wat skynbaar as sy hoofkwartier dien, en die kattenhonden wat die werknemers moes vind. ‘En haelt jou Kattenhonde / Al van de Nieuwe-brug,’ spreek die skipper die herbergier aan, terwyl laasgenoemde die kattenhonden op dieselfde manier aanspoor.
In die geval van die VOC het die volkhouers, wat dikwels vroue was, ’n bestaan gemaak deur aan werksoekendes by die Kompanjie en nuwe werknemers kos en onderdak te verskaf tot die vertrek van hul skip, wat altesaam soms ’n paar maande geduur het. In ruil hiervoor het hulle die skuldbrief of cedel oorgeneem wat die nuweling van die Kompanjie ontvang het, wat hulle dan teen kontant verkoop het om hul uitgawes te dek.
Dit was ’n onsekere manier van bestaan, maar minder gewaagd as dié van die cedelkoper, wat geen sekerheid gehad het dat hy of sy die skuldbrief wat hulle aangeskaf het ooit in geld sou kan omsit nie. Waar hierdie handel op groot skaal bedryf is, met die nodige waagmoed en ondernemingsgees, kon dit egter ’n voltydse bedryf word en ’n bron van aansienlike rykdom. Jaap Bruijn verwys byvoorbeeld na Maria van Dijkhuizen, ’n voormalige prostituut uit Amsterdam, wat omstreeks 1720 die handel in transportbriewe van die Kamers Hoorn en Enkhuizen bedrywe het, en met haar dood kort hierna meer as 40 000 gulden nagelaat het.49
SCHEY-LIEDT, ’T WELCK GESONGEN WERT WANNEER IEMANT UYT ZIJN VADERLANT NA HET GOUTRIJCKE ASIA IS VARENDE
Op de stemme van t’Sa t’sa, mijn herders riet
Adieu, Europia,
nu wil ick reysen ga
na dat rijck Asia
om te besien:
ick heb soo lang gedacht,
mijn vrolijck hart dat lacht,
dat ick werde verwacht
te Batavia.
Ick sal niet sijn gerust
voordat ick sie mijn lust
aen de vermaerde kust
van Cormandel,
vol wondren, het is een vreugt
om te aenschouwen
haer edele landt-douwen
voor die jonge jeugt …50
In ’n beduidende aantal gevalle, indien nie die meeste nie, wil dit voorkom dat die nuwelinge wat in hierdie bedryf opgevang geraak het skaamteloos deur die volkhouers uitgebuit is, terwyl die naam cedel- of ceelverkoper gou tot zielverkoper verbaster is, waaronder hierdie mense dan ook die geskiedenis sou ingaan. Deur honderde mans wat bitter berou gely het oor die feit dat hulle hul aan die VOC verplig het, is die sielverkopers verantwoordelik gehou vir alle onheil wat hulle te beurt geval het, en dienooreenkomstig verwens en vervloek.
‘De zielverkoopers,’ het die Rotterdamse geneesheer Johannes Veirac teen die einde van die agttiende eeu opgemerk,
zyn menschen by welken het meeste scheepsvolk in Holland zich ophoud. Zy doorwandelden gragten en bruggen en vragen de aankoomende gasten of zy al van een herberg voorzien zyn? Ingeval zy berooide [hawelose] menschen aantreffen zyn zy beiden geholpen. Zy herbergen niet alleen allerlei slegt volk en zulken die hun geld by hoeren en in de kroegen verspild hebben, maar ook zomwylen deugdzaame jongelingen. Men vind er die wel 20 dergelyke persoonen de kost en slaapplaats beschikken, hoewel beiden zeer soberlyk.51
Volgens die Duitser Wintergerst is hierdie mense gedurende die wagtyd van kos voorsien, ‘en daarby elke dag ’n ons tabak, ’n glas brandewyn en ’n nuwe tabakspyp’, dit met verwysing na die feit dat die kleipype van die tyd net een keer gebruik en daarna gebreek en weggegooi is.
Aanvanklik het dit nog om betreklik beskeie getalle gegaan en Wintergerst noem teen die einde van die sewentiende eeu 15 of 16 mans, Mentzel so ’n dertig jaar later 15 of 20 mense per volkhouer, en G.B. Schwarz omstreeks dieselfde tyd ‘10, 20, soms ook 50 tot 60’.
Die anonieme ‘Amsterdammer’ wie se boek in 1775 verskyn het, gee ’n beskrywing van toestande by ‘de grootste zielverkooper van Amsterdam’ wat moontlik gefingeerd is, maar besonder beeldend, en waarskynlik akkuraat genoeg.
Wy gingen een trap op tot dat wy een solder kregen, daar sloot hy de deur van open, Ga daar maar op, zeyde hy tegens my; en ik ging er op, en hy sloot de deur weer digt.
Maar wat stond ik te kyken dat ik daar zo veel volk vond, en van allerhande Natie, daar zaten daar een party te speelen op de kaarten die zo zwart waaren als de schoorsteen, een party samen te damme, andere weer te zingen, weer andere te leezen, en zommige te huylen.52
Namate die koste toeneem of die volkhouers inhaliger raak, het die normale syfer tot 20 mans of meer gestyg, soos Veirac noem, terwyl daar elders na 40 tot 80 verwys word, en selfs groter getalle.
B. Hussem, ‘heelmeester by die Admiraliteit in Amsterdam’, wat in dieselfde tyd soos Veirac die verskynsel van ‘rotkoors’ of vlektifus op die Kompanjie se skepe ondersoek het, merk op
dat daar baie van dié huise was waarin daar op die solders of in onderaardse kelders dikwels ’n besonder groot aantal mense geskik vir die bevolking van skepe vir ’n lang tyd, ja vir maande agtermekaar opgesluit is.
Ek weet uit persoonlike ervaring dat daar onder andere in een van hierdie huise op ’n besonder lae solder bykans 300 van hierdie mense opgesluit was wat dag en nag daar moes deurbring, hul natuurlike ontlasting verrig, en geen plek gehad het om te slaap nie, maar op en onder mekaar moes lê, en onder wie daar baie was wat teen hul wil daar aangehou is.
Elders het ek gesien dat daar in die kelders van sulke huise ewe goed ’n groot getal van hierdie mense opgesluit was, sommige van wie reeds byna vyf maande daar was, en gedurende daardie tyd ’n besonder besmetlike en slegte lug moes inasem.53
In 1770 skryf die Amsterdammer Bicker Raye in sy dagboek van ’n sielverkoper wat in Amsterdam in die openbaar gegesel en gebrandmerk is, ’n man ‘die seer gruwelijk met seer veele menschen geleeft heeft en haar tegens haar sin, nadat hy haar schrikkelijk geslaagen en getormenteert had, na Oost- en West-Indien gesonden heeft’.
Normaalweg het die skepe van die VOC drie keer per jaar in ’n groot vloot uitgeseil, omstreeks Kersfees, Pase en die tyd van die Amsterdamse kermis in September, datums wat bepaal is deur praktiese oorwegings soos die beskikbaarheid van vars kosvoorrade ná die oes- en slagtyd, die verwagte weer langs die roete en die beskikbaarheid van handelsgoedere in die Ooste.
Op vasgestelde tye is daar dan bekendgemaak dat die Kompanjie personeel soek vir die volgende uitseilende vloot. Soos J.F. Müller van Hildesheim oor die prosedure in Amsterdam berig: ‘Op 18 September is hier in alle strate en stege met trommels en pype, skalmeie en trompette openlik soos gebruiklik uitgeroep dat wie lus was om hom na Oos-Indië te begewe hom by die Here Bewindhebbers van die Edele Kompanjie kon aanmeld.’
Gewoonlik het daar dan ’n groot gedrang van werksoekendes by die onderskeie Oos-Indiëhuise ontstaan, en Schwarz noem dat daar in Rotterdam bykans 800 mans saamgedrom het toe hy self aansoek probeer doen, alhoewel net 250 aangestel sou kan word, en dat slegs 3 van die 13 kandidate van die volkhouer by wie hy self ondergebring was, vir diens aanvaar is. Schwarz en Mentzel verklaar albei dat meerdere mans in die menigte beseer of versmoor is.
Gesien die VOC se behoefte aan mannekrag
