behalwe wat ek aan my lyf gehad het nie.58
Soms het nuwelinge op die ligters reeds kennis gemaak met die lot wat aan boord skip op hulle wag, soos Jänzsch, toe hy die skipper se aandag probeer vestig op die feit dat ’n beskonke passasier oorboord geval het, en toegesnou is: ‘Dat raakt mij niet al.’ Die offisier wat hulle aan boord skip ontvang het, het ewe min belanggestel.
Ook andersins is die nuwelinge nie altyd baie welkom gemaak aan boord nie, soos J.C. Raetzel toon wanneer hy die opmerkings aanhaal waarmee hy en sy metgeselle deur die skeepsoffisiere en matrose op die Voetboog begroet is: ‘Haha, daar komen de Oost-Indische landkrabben, de Franse baren, de Moffen, de hannekemeiers binnen scheepboord! Welkom, gij schobbejakken, gij rakkers, zoek elk zijn kisten en kooigoed, en breng ’t naar beneden en berg uw goed, want hier boven is wat anders dan omkijken te doen!’59
Volgens Bolling was daar 339 ‘koppe’ of mense op die Sticht van Utrecht waarop hy hom aangemeld het, ‘waaronder 14 vrouenspersone’, wat vermoedelik passasiers was, terwyl eerwaarde François Valentijn die Hof van Ilpendam beskryf as ‘een schip van 145 voeten, voorzien van 36 stukken, 8 bassen en 220 koppen, waaronder 88 soldaten’: die verwysings is na tipes geskut. Kolb se skip, die Unie, was 160 voet lank, en bewapen met ‘60 zware kanons, behalve de bassen of dobbelhaken’, wat na klein skeepskanonne verwys.
In die begin is daar elke dag onder die werksvolk geveg omrede daar soveel nasies was. Hulle was amper almal dronk, want baie van hulle het gedink dat hulle nooit meer wyn of ander sterk drank sou kry nie; daar het bote rondom die skip gelê wat verskeie dinge verkoop het. Dieselfde dag is vier soldate in boeie gesluit weens vegtery, maar gou weer vrygelaat op voorspraak van die vroue wat by ons aan boord was, sommige by hul mans en gesinne, ander by hul vriende.60
MATROOS AF-SCHEYT, VARENDE NA OOST-INDIEN
Stemme: Bocx-voetjen.
Dan komen de meysjes en maken my bang,
Zy seggen, Buur-vryer, hoe kondy so lang
Gaen varen van huys,
’t Is een abuys,
Gy sult noch wel seggen, Och! was ick weer thuys.
Al lacchende seg ick, Meysjes, zwijgt stil,
’k Vaer omdat ick u niet hebben en wil:
Al varen wy veer,
Wy komen wel weer,
Dan nemen wy meysjes na onse begeer.61
Vanweë die etlike honderde mans wat aan boord moes gaan en die hoeveelheid voorrade en goedere wat gelaai moes word, het die voorbereiding en vertrek van die skepe met groot bedrywigheid gepaardgegaan en lank geduur, sodat dit ook familielede, vriende, venters en nuuskieriges aangelok het.
Dit lyk asof die hele see vol klein vaartuigies is, met ouers wat hul seuns begelei, vroue wat hul mans ewige trou tot in die ligter belowe, vriende wat hul kennisse met die begeleiding eer wil betoon; hele regimente bierverkopers verskyn op die water om die droewiges op te beur. Daar word gejuig, gesing, geskreeu, gehuil en gevloek. Om kort te gaan, dis ’n mengsel van alle toestande waaraan mens kan dink.62
Intussen het ligters steeds leggers water en verdere skeepsbehoeftes en voorrade aangevoer, wat gemiddeld 15 vragte bedra het, en moes die nuwelinge dag en nag gereed wees om dit te help aflaai. ‘Hierdie ware strafhuisarbeid op die skepe wat in Texel wag om te vertrek, duur gewoonlik 14 tot 18 dae,’ skryf Mentzel; ‘teen daardie tyd is die skepe meestal grotendeels in orde.’
Sodra die bemanning aan boord gekom het en roetinewerksaamhede op die skip begin, is die nuwelinge sover die tyd dit toelaat, onderrig in die bediening van die seile en geskut en die hantering van ‘handgeweer’, waarmee wapentuig soos vuurwapens en sabels bedoel is.
Die Duitser Mentzel gee ’n besonder beeldende beskrywing van die chaos wat in die oë van ’n onervare nuweling op ’n Oosindiëvaarder losgebreek het wanneer daar gereedgemaak word vir vertrek.
Binne ’n paar uur is die skip gevul met mans en hul kiste; die mans val oor mekaar. Die oorloopdek is met touwerk bedek; nêrens is daar vaste trapplek nie. Jy kry ’n tou of ’n dik sterk koord in jou hand, met meer as 100 mans moet jy daaraan trek, en weet en sien nie wát getrek word nie.
Die bootsman met die bootsmansmaat, die skieman met die skiemansmaat, die stuurmanne, die konstabel en al die ander dekoffisiere van gelyke rang is oral aanwesig, gee bevele, skreeu, roep, vloek en slaan. Vier kwartiermeesters, twee korporaals, twee lanspassate en die provoos, elkeen bewapen met ’n stuk tou 18 duim lank, so dik soos ’n vinger met die end in teer gekook, gaan onder die soldate rond, slaan blindelings, trek ewe goed los op diegene wat heelhartig hul werk doen as op pligsversuimers. Van tyd tot tyd deursoek die dekoffisiere elke hoek van die skip om vas te stel of enige man wegkruip om werk te vermy.63
In soortgelyke trant skryf J.F. Müller oor ’n ‘verwarde doolhof van kiste en beddegoed’ wat oral opgestapel staan, en lees mens in die geval van ’n Franse skip van ‘champagne, wine, trunks, chests and boxes everywhere about’.
Sailors swearing, cattle lowing, birds and poultry screaming upon the poop; and as it blows hard, we have the additional noise of the whistling of the ropes and the cracking of the timber and rigging as the ship rolls about at anchor. Several other ships lay near us, and we are deafened by the hallowing [sic] of their officers to us through their speaking-trumpets.64
Toe die Oudenaarde op die uitreis deur Franse seerowers aangeval is, berig J.G. Worm, was die dek so volgepak met kiste en ander kleiner items dat die bemanning moes wag totdat dit nag geword het om die ligte geskut wat hulle benodig het, bodeks te kan bring.
Die reis het begin, die tog langs dit woest en lang vaertwater, soos die skrywer-predikant Arnoldus Montanus die roete na Oos-Indië genoem het in ’n boek wat in 1651 vir die eerste keer verskyn het, die jaar waarin Van Riebeeck en sy mense hul tog na die Kaap aangepak het. Die avontuur het begin, sou mens kan sê; dog tesame daarmee het ewe goed die konfrontasie begin met die harde werklikheid van die lewe op ’n Oosindiëvaarder onder die VOC, waarop die meeste van die nuwelinge aan boord hoegenaamd nie voorbereid was nie, soos hulle by herhaling in hul herinnerings getuig.
In ’n era van seilskepe wat hoofsaaklik van wind afhanklik was, was dit nodig om op ’n geskikte wind te wag om in die Noordsee te kan uitseil, wat lank kon duur, en Peter Kolb moes drie weke aan boord deurbring, Johann Schreyer vier en J.H. Schröder vyf, terwyl die wagtyd in Jänzsch se geval nie minder as agt weke bedra het nie.
Dit was egter nie net die wind wat die afvaart kon teëhou nie, maar weersomstandighede oor die algemeen. ‘Ons het vertrou,’ het die Here XVII byvoorbeeld vroeg in 1660, tydens die Europese winter, vir Van Riebeeck aan die Kaap geskryf,
dat die Muskaatboom en die galjoot Het Parkietje, vir die Kaap bestem, wat hierdie skrywe sal besorg, voor die ryp op see sou wees, maar aangesien laasgenoemde skielik ingetree en alle vaarwaters gesluit het, is sommige ligters met manskappe en voorrade aan boord vasgevries, sodat hulle verplig was om terug te keer. Hierdie ramp was die gevolg van ’n tekort aan bemanning, sodat ons die skepe nie so gou gereed kon maak soos verlang nie.65
Meestal was dit gebrek aan die geskikte wind wat die vertraging veroorsaak het; maar, skryf Mentzel, ‘sodra die wind gunstig is en uit die ooste of die suid- of noordooste waai, of dit dag is of nag, word die ankers gelig, die seile gehys, die kanonne vuur ’n afskeidsgroet, en die skip vaar in Gods naam uit’.
Dit was in die allersoetste van die aangenaamste
