die verborgenheid van die tyd, onnaspeurbaar nog which grain will grow and which will not.38
Die toekoms van ’n hele wêrelddeel lê in die hande van hierdie anonieme menigte vir wie daar nog geen vooruitsigte bestaan en aan wie geen verantwoordelikhede nog toegeken is nie.
Die meeste mans in Amsterdam, om maar by hierdie onweerstaanbare en onkeerbare wêreldstad te bly, en by die ongedifferensieerde massa ambagsmense, arbeiders, armes en werkloses wat hulle hoopvol hier saamgeskaar het; die meeste mans het hulle met behulp van seisoensarbeid, geleentheidswerk, ongeskoolde arbeid en dagtakies op ’n manier aan die gang gehou, en werksoekendes het daagliks op die markpleine en brûe hul dienste vir los werkies aangebied, waarvoor hulle dan per ‘skof’ gehuur en betaal is.
Hoe groot die verskeidenheid take in daardie voorindustriële en ongemeganiseerde era beskikbaar was, kan ook die beste geïllustreer word aan die hand van die grootstad Amsterdam, waar daar naas die honderde bakkers, slagters, skoenlappers, kleremakers, tekstielwerkers, timmermans, touslaers, seilmakers, kuipers en andere vir wie se beroep formele opleiding geverg is, ook tallose onopgeleide arbeiders werksaam was.
So was duisende mense byvoorbeeld betrokke enkel by die ontlading en vervoer van die massas koring wat deur Nederlandse skepe uit die Oosseegebied aangevoer is: koringligtermans wat dit met ligters van die skepe moes bring, koringdraers wat die sakke na die pakhuise vervoer het, koringmeters en -setters om die gewig en volume te bepaal, en die vroue aan wie die sogenaamde verschieten opgedra is, die gereelde omroer van koring in die pakhuise om te verhoed dat dit bederf.
Die skeepschirurgyn Nicolaus de Graaff verwys in sy boek oor Oos-Indië geringskattend na slotmakers, bontwerkers ‘en diergelijke geringe hantwerks- en ambagtsluyden’, en in terloopse verwysings na mense wat in opstootjies en straatoproer betrokke was, is daar vermelding van ’n mesmaker, ’n hoedemaker, ’n kousmaker, tekstielwerkers, sierbandwerkers en wolkaarders.
Die mans wat oor die tydperk 1693–1778 in die openbaar in Amsterdam tereggestel is vir uiteenlopende oortredings, en wat waarskynlik ’n redelike dwarsdeursnee deur die stedelike arbeidersklas bied, was onder andere ’n trekwerker, plaatsnyer, katoendrukker, tapper, meulenaarskneg, visskoonmaker, liedjiesanger, steenkruier, chirurgynskneg, hoenderkoper, kammaker, sleperskneg, wolspinner, wewerskneg, en ‘geweezene droogscheerder, maar laastelyk tapper in St. Jacobstraat’. ’n Negentienjarige Duitse immigrant is in hierdie konteks beskryf as ‘langs straat loopende met muysevallen’, en daar is melding van ’n Amsterdammer van ‘omtrent 40 jaar, zynde een ombrenger der Couranten’.
Beeldend en veelseggend skryf Derek Phillips in hierdie verband van ‘dead-end, semi-skilled or unskilled, often temporary, low-paid jobs, bad working conditions, and tight supervision; and what de Vries and van der Woude term an “employer of last resort: the VOC”.’39
Bostaande inligting is verkry uit die Naam-lyst van alle persoonen, die binnen Amsterdam, zedert het jaar 1693 tot 1778 in cluis, door scherprechters handen zyn ter dood gebragt, ’n bygewerkte nuwe uitgawe van ’n bruikbare werk wat op sy dag skynbaar ’n gewilde publikasie was. Dit verstrek naamlik in elke geval nie net besonderhede van oortreding en straf nie, maar gewoonlik ook die ouderdom, bynaam en beroep van die betrokkene, en voorsien sodoende summiere lewensketsies van mense oor wie daar normaalweg geen inligting bewaar sou gebly het nie.
Om ’n steekproef te doen aan die hand van die teregstellings oor die tydperk 1693–1700, toe Simon van der Stel Goewerneur was aan die Kaap en sy seun hom opgevolg het: hiér verskaf die lys die volgende name:
Abraham Reyniersz de Vos, alias Bram den Uil, van Amsterdam,
letterzetter, oud 24 jaaren
Kasper Karts, van Bronswyk, zand kruyder [sandkruier]
Francisco Colonius, van Venetien, een zee-man
Joseph Martinus, van Venetien, een zee-man
Pieter Veldhuyzen, van Rosendaal, bakkers knegt
Cornelis Nebbes, van Vlissingen, knoopmaker
Pieter Janzen, van Duynkerken, varends gezel [matroos]
Daniel Reynierzen, van Erkelens, oud 32 jaar, kuyper
Hans Jurg Baalgen, van Gorselaar [Goslar?], chirurgyn
Jacob Jacobzen Bos de oude, van Amsterdam,
grynwerker [tekstielwewer], oud 58 jaaren
Jacob Jacobzen Bos de jonge, van Amsterdam, oud 34 jaar, kousewever
Pieter Jacobzen Bos, van Amsterdam, oud 27 jaar,
hoede schoon-maker
Koenraed Meyer, van Amsterdam, oud 20 jaaren, zylemaker [seilmaker]
Barend Koenraeds, van Hanover, oud 38 jaaren, chirurgyn
Hendrik Beene, alias Jurriaan de Dood, van Amsterdam,
trekwerker [wewersassistent]
Abraham Chraujas, alias Bram de Smous, van Amsterdam,
oud 19 jaaren, tabakspinder [tabakwerker]40
Van die 16 mans, was 6 sover geoordeel kan word van buite die Nederlandse Republiek afkomstig, en ‘Bram de Smous’ volgens sy bynaam ’n Jood.
Soms gee die Naam-lyst egter meer prys, en ontstaan daar in sy inskrywings iets wat mens in die omstandighede selfs minibiografietjies sou kan noem, of aanduidings van ’n voller lewe waaroor jy graag meer sou wil weet. So vind mens hier byvoorbeeld verwysings na ’n timmermanskneg wat onthoof is nadat hy sy geliefde, die dogter van ’n turfdraer, vermoor het, of die 28-jarige Lodewyk Drezen van Hamburg, wat beskryf is as ‘Hoerewaard in ’t Speelhuis De Bogt van Guinee, op de Zeedijk’.
Of dan is daar is Jan Hendrik Pols, ‘van Halberstad in Brandenburg, een barbier, oud 22 jaren, die in de Moddermolensteeg, alwaar hy in slaapstee lag, zekere Barend Visser met rottekruyt vergaf, waarover hy werd geradbraakt’.41 Pols was met ander woorde ’n jong Duitse immigrant wat as barbier hare gesny, geskeer en eenvoudige mediese dienste verrig het, en ’n slaapplek in die stad gehuur het, wat dui op ’n taamlik prekêre bestaan. Sy motiewe vir die moord is nie opgeteken nie, maar dat hy rotgif gebruik het om Visser te vergiftig, dui ewe goed op ’n skemerwêreld van armoede, en selfs die naam Moddermolensteeg dra tot die geheelindruk by.
Die name van die twintigjarige Koenraed Meyer en die negentienjarige Abraham Chraujas in bostaande lys kondig reeds die feit aan dat ’n beduidende aantal mans wat in die vroeër tydperk tereggestel is jonk was, en selfs verrassend jonk, soos ‘Jan Kerkhoven, alias Groote Jan, van Amsterdam, oud 17 jaar’, wat vir ‘kelderbraaken’ opgehang is. In 1724 is die veertienjarige Barend de Jong, ‘alias de Bolleman’, wat as ‘nog tenger van gewas’ beskryf is, weens sy jeug van radbraak vrygestel, maar opgehang as straf vir die ‘veele dieveryen’ waaraan hy hom reeds skuldig gemaak het.
Terwyl moord en doodslag wel voorkom, lyk die oortredings wat in Amsterdam met die dood bestraf is vir moderne oë dikwels minder ernstig. Meestal het dit gegaan om huis-, kelder- en tuinbraak, of ‘straatschenderij’, waarmee in hierdie tyd straatroof van een of ander aard bedoel is: ’n eietydse geskrif verwys na ‘Boosdoenders die zich niet ontsien de menschen op ’s heeren straaten van het haare te berooven, en alsoo openbare straatschenderyen aan te regten’.
Vroue kom hier selde voor, maar ’n interessante uitsondering is die negentienjarige Anna Hoogendorp,
