kantsakdoeke nie. Dit is geen amateuropvoering van Molière nie, maar die werklikheid van die koloniale verlede van Suid-Afrika.
As mens oor daardie lewens, daardie geskiedenisse nadink, of in elk geval aandagtig genoeg na daardie stemme luister in die donker, sal dit miskien moontlik word om iets te verstaan van wat in hierdie land gebeur het, hierdie land waar ek nou slaaploos lê en stemme oproep, na stemme luister, woorde probeer uitmaak, en moontlik iets vind wat indien geen troos nie, in elk geval darem tog iets soos begrip sou kan bemiddel.
Laat ons die vergelyking dienooreenkomstig wysig: eerder die geritsel dus van rotte in die donker van die skeepsruim, en in die nag kom hulle uit en soek na restante van kos tussen die skeepskiste en hangmatte van die slapende mans op die oorloop, hardloop oor die gesig van ’n man wat op die grond lê en slaap, sodat hy met ’n vloek wakker skrik.
Elke onderskeie man hier in die donker, tussen die skadu’s, het sy eie verhaal, elkeen ’n eie rede waarom hy Europa moes of wou verlaat, elk is van die ander onderskei deur doel en bedoelings, dit wat hy gehoop, beplan of gevrees, dit wat hy onthou en waarvan hy gedroom het: die vrou en gesin in Delft, die houvrou in Vlissingen, die prostituut in Bremen, die ouers op ’n boerdery in Holstein.
Die verlede kry ’n stem en begin praat, al daardie dooie geslagte, al daardie anonieme opseilendes van die eeue. Al wat nodig is, is ’n sekere inspanning, ’n sekere inlewing.
Tell my story! And mine! And mine! And mine!35
Anno 1669, den 1sten December, monsterde ik aan bij de Oost-Indische Heeren in Amsterdam als adelborst om naar Indië te gaan.
—In dien tijd als de vernielende pest mijn geliefde Vaderland, ’t keurvorstendom Saxen, had aengevallen, vatte ik ’t besluyt van vreemde landen te willen gaen besoeken.
—Den 15 November Anno 1675 ben ik van d’Oost-Indische Compagnie aengenomen voor soo genoemde adelborst, op een gagie van tien guldens te maend, Hollandsch geld.
—In myn jonkheyt, als myn ouderdom noch maar negentien jaren en eenige maenden bereikten, drongen en dwongen de reys- en leersugt myn gemoet soodanig dat ik my, door vrienden raet gestijft, na Amsterdam begaf, aldaer ik in dienst der Edele Maetschappye werd aengenomen.
Maar dit is skryfstemme, boekstemme, nie praatstemme nie, al is dit dieselfde verhaal wat vertel word; en dit is dan ook praatstemme wat geleidelik vir my uit die omringende gedruis vorm aanneem, en stemme wat dinge noem wat deur die skrywers van boeke nooit belangrik geag is nie. ‘Ek was honger.’ ‘Ek was bang.’ ‘Die meisie in die kroeg.’ ‘Die voerman by die veer.’ ‘Toe die deur oopgaan …’, ‘Toe dit begin reën …’, ‘Geen sole aan my stewels’, ‘Geen knope aan my hemp’. Die vuur in die kaggel, die vleis aan die spit, die modder op die paaie, die man met die rooi baard, die vrou met die wit mussie. Reëndruppels op die troebel water van die trekvaart, meidoring wat blom langs landelike paaie, sonskyn wat die vergulding van ’n kerktoring in die verte vang en laat skitter. In die woud maak kinders brandhout bymekaar. Die struikrowers, die vroue wat wasgoed op die bleikveld uitsprei, die ou mans op ’n ry op die bank teen die muur. Die knuppel. Die leë sakke. Die watervat. Waar het al hierdie dinge dan gebly?
You know that I sit waiting that I may return to my place. That I may listen to all the people’s stories when I visit them; that I may listen to their stories that they tell; that I may listen to the stories which come yonder, which are stories which come from a distance. Then I shall get hold of a story from them, because they float out from a distance; while the sun feels a little warm; while I feel that I must altogether visit, that I may be talking with them, my fellow men.
I must first sit a little, cooling my arms, that the tiredness may go out of them; because I sit, I merely listen, watching for a story which I want to hear; while I sit waiting for it, that it may float into my ear. These are those to which I am listening with all my ears; while I feel that, I sit silent.36
’n Sekere inspanning, ’n sekere inlewing, en die stemme word sterker, die gefluister kry gestalte in woorde, in sinne, in hele brokstukke van verhale. ’n See, ’n oseaan van stemme, stemme gespan soos seile, soos tou- of takelwerk wat sing in die wind.
Al hierdie moontlikhede het ek dus van naby aanskou, al daardie lewensverhale het ek self uitgelewe en herleef ek nou, en daar bly niks anders oor nie as om die name te herhaal en die gesigte voor die geestesoog te laat verbytrek in die donker, die konfigurasie van maste en seile, die littekens, baarde, oorringe, dronkemanstemme, die geruis van ’n tabberd in die kajuit, die gekletter van houtmuile oor ’n dek, die gegil van ’n matroos of soldaat onder sy tugtiging, die geroep van matrose hoog in die want waar hulle die seile vasbind, hierdie terloopse detail ál wat oorbly van wat eens soos ’n helder en belowende avontuur gelyk het, aangevuur deur soveel winsbejag en ambisie, en vir ander weer so ’n donker onderneming, ingegee deur suiwer vertwyfeling.
Dit alles het ek meegemaak, ervaar, gely. Dit alles weet ek en moet ek nou in die donker herhaal, asof die blote herhaling genoeg is om dit van ondergang te red, teen verdere vergang te vrywaar; in die oortuiging of geloof dat as jy die las van inligting waaraan jy so swaar dra, die name, stemme en gesigte, die slagspreuke en krete, dikwels genoeg, aandagtig genoeg, noukeurig genoeg nagaan, jy daarin sin sal kan vind, of in elk geval ’n herkenbare patroon van een of ander aard wat indien verlang as sinvol vertolk kan word; wakker in ’n slapende stad, ’n slapende land, waar daar soveel rede bestaan om eerder wakend en waaksaam te bly, peinsend oor die verlede in die veronderstelling dat dit só moontlik sal word om die hede te verstaan of hoop te vind vir die toekoms.
In die donker, in hierdie slapende land.
Denk ich an Deutschland in der Nacht,
Dann bin ich um den Schlaf gebracht …37
In hierdie geloof moet jy volhard; of ten minste in hierdie hóóp. Dit kan tog nie alles verniet gewees het nie, dit kan nie sinloos wees nie. Of miskien tog wel?
Wakend in hierdie donker land.
So kan daar begin word.
WERWING
Dit was bowenal in die groter stede van Europa dat die VOC sy werknemers gevind het, waar die getalle so groot was, die werksoekendes so talryk, die kompetisie so meedoënloos en die armoede en werkloosheid so nypend, en waar immigrante, sover dit Amsterdam betref, bowenal daagliks aangekom het om die getalle werksoekendes te laat aanswel, vernaamlik van die Nederlandse platteland, die Duitse grensgebied en Skandinawië.
Die wydverspreide stede van Europa wat deur lede van die bemanning in Van Riebeeck se tyd aan die Kaap verteenwoordig is, één hiér en twee of drie dáár, het feitlik die hele kaart van Noord-Europa gedek: Antwerpen, Bremen, Brugge, Brussel, Danzig, Dresden, Emden, Genève, Gent, Glasgow, Hamburg, Keulen, Leipzig, Lübeck, Rouaan. Dan in tweede plek, in groter getalle, die meer welvarende stede en stadjies van Holland en die ander Nederlandse provinsies: Alkmaar, Delft, Deventer, Groningen, Haarlem, ’s-Hertogenbosch, Middelburg, Rotterdam en Utrecht, ten slotte gevolg deur dorpe en gehuggies waarvan mens sonder verdere ondersoek nie meer weet waar hulle geleë was en of hul name selfs by benadering reg gespel is nie: Archadsen, Bebbeer, De Cuynder, Drinoute, Hooglee, Sande. Is dit Bergen op Zoom wat in ’n gegewe geval bedoel is, Bergen in die Suid-Nederlandse Henegoue, of Bergen in Noorweë?
In die stede het die VOC bowenal sy werksmense bekom, en bowenal die wêreldstad Amsterdam. Hiér strek hulle duisendvoudig, duisendkoppig uit, skouer aan skouer sover die oog kan sien, om hul dienste aan te bied, talryk soos die graankorrels in die pakhuise van die stad. Daar is mans onder hulle wat diens sal doen aan die Kaap en dáár miskien ’n skamele graf in die soldatekerkhof sal vind, mans wat koloniste sal word,
